Jagbani

helo

Jagbani.in

ਸਾਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ opt-out ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹੋ।

ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ''Block'' ਸਿਲੈਕਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਭਵਿੱਖ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਨੋਟਿਫਿਕੇਸ਼ਨ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਥੱਲੇ ਦਿੱਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰੋ।

  • ਇੱਥੇ ਜਾਓ Chrome>Setting>Content Settings
  • ਇੱਥੇ ਕਲਿਕ ਕਰੋ Content Settings> Notification>Manage Exception
  • "https://www.punjabkesri.in:443" ਦੇ ਲਈ Allow ਚੁਣੋ।
  • ਆਪਣੇ ਬ੍ਰਾਉਜ਼ਰ ਦੀ Cookies ਨੂੰ Clear ਕਰੋ।
  • ਪੇਜ ਨੂੰ ਰਿਫ੍ਰੈਸ਼( Refresh) ਕਰੋ।
Got it
  • JagbaniKesari TvJagbani Epaper
  • Punjab News

    TUE, JUL 22, 2025

    10:59:15 PM

  • fortuner car hits motorcycle two dead and one injured

    ਫਾਰਚੂਨਰ ਕਾਰ ਨੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਮਾਰੀ ਟੱਕਰ, ਦੋ...

  • khanna civil hospital in the news again due to negligence

    ਖੰਨਾ ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਫਿਰ ਸੁਰਖੀਆਂ ’ਚ

  • municipal corporation staff active in the areas for rainwater drainage

    ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਲਈ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਦਾ ਸਟਾਫ...

  • targeted caso operation in jalandhar city under the leadership of special dgp

    ਸਪੈਸ਼ਲ DGP ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਜਲੰਧਰ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ...

browse

  • ਪੰਜਾਬ
  • ਦੇਸ਼
    • ਦਿੱਲੀ
    • ਹਰਿਆਣਾ
    • ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ
    • ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
    • ਹੋਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
  • ਵਿਦੇਸ਼
    • ਕੈਨੇਡਾ
    • ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
    • ਪਾਕਿਸਤਾਨ
    • ਅਮਰੀਕਾ
    • ਇਟਲੀ
    • ਇੰਗਲੈਂਡ
    • ਹੋਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਖਬਰਾਂ
  • ਦੋਆਬਾ
    • ਜਲੰਧਰ
    • ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ
    • ਕਪੂਰਥਲਾ-ਫਗਵਾੜਾ
    • ਰੂਪਨਗਰ-ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ
  • ਮਾਝਾ
    • ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
    • ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ
    • ਤਰਨਤਾਰਨ
  • ਮਾਲਵਾ
    • ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ
    • ਲੁਧਿਆਣਾ-ਖੰਨਾ
    • ਪਟਿਆਲਾ
    • ਮੋਗਾ
    • ਸੰਗਰੂਰ-ਬਰਨਾਲਾ
    • ਬਠਿੰਡਾ-ਮਾਨਸਾ
    • ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ-ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ
    • ਫਰੀਦਕੋਟ-ਮੁਕਤਸਰ
  • ਤੜਕਾ ਪੰਜਾਬੀ
    • ਪਾਰਟੀਜ਼
    • ਪਾਲੀਵੁੱਡ
    • ਬਾਲੀਵੁੱਡ
    • ਪੌਪ ਕੌਨ
    • ਟੀਵੀ
    • ਰੂ-ਬ-ਰੂ
    • ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾ
    • ਮੂਵੀ ਟਰੇਲਰਜ਼
  • ਖੇਡ
    • ਕ੍ਰਿਕਟ
    • ਫੁੱਟਬਾਲ
    • ਟੈਨਿਸ
    • ਹੋਰ ਖੇਡ ਖਬਰਾਂ
  • ਵਪਾਰ
    • ਨਿਵੇਸ਼
    • ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ
    • ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜ਼ਾਰ
    • ਵਪਾਰ ਗਿਆਨ
  • ਅੱਜ ਦਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ
  • ਗੈਜੇਟ
    • ਆਟੋਮੋਬਾਇਲ
    • ਤਕਨਾਲੋਜੀ
    • ਮੋਬਾਈਲ
    • ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕਸ
    • ਐੱਪਸ
    • ਟੈਲੀਕਾਮ
  • BBC
  • Home
  • ਤੜਕਾ ਪੰਜਾਬੀ
  • ਦੇਸ਼
  • ਵਿਦੇਸ਼
  • ਖੇਡ
  • ਵਪਾਰ
  • ਧਰਮ
  • Google Play Store
  • Apple Store
  • E-Paper
  • Kesari TV
  • Navodaya Times
  • Jagbani Website
  • JB E-Paper
  • PK Studios
  • BBC News Punjabi

ਪੰਜਾਬ

  • ਦੋਆਬਾ
  • ਮਾਝਾ
  • ਮਾਲਵਾ

ਮਨੋਰੰਜਨ

  • ਬਾਲੀਵੁੱਡ
  • ਪਾਲੀਵੁੱਡ
  • ਟੀਵੀ
  • ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾ
  • ਪਾਰਟੀਜ਼
  • ਪੌਪ ਕੌਨ
  • ਰੂ-ਬ-ਰੂ
  • ਮੂਵੀ ਟਰੇਲਰਜ਼

Photos

  • Home
  • ਮਨੋਰੰਜਨ
  • ਖੇਡ
  • ਦੇਸ਼

Videos

  • Home
  • Latest News 2018
  • Aaj Ka Mudda
  • Daily Hukamnama
  • 22 Districts 22 News
  • Job Junction
  • Most Viewed Videos
  • Janta Di Sath
  • Siasi-te-Siasat
  • Religious
  • Punjabi Stars Interview
  • Home
  • BBC News Punjabi News
  • ਪੰਜਾਬ ਜਿਸ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਲਿੱਪੀ ਬਾਰੇ ਕੀ ਹੈ ਨਵੀਂ ਖੋਜ

ਪੰਜਾਬ ਜਿਸ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਲਿੱਪੀ ਬਾਰੇ ਕੀ ਹੈ ਨਵੀਂ ਖੋਜ

  • Updated: 04 Feb, 2024 03:05 PM
BBC News Punjabi
bbc news
  • Share
    • Facebook
    • Tumblr
    • Linkedin
    • Twitter
  • Comment

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ
Getty Images
ਸੱਭਿਆਤਾ ਦਾ ਪਸਾਰ ਅਜੋਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੇ ਸੰਕੇਤ ਪਿਛਲੇ ਲਗਭਗ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ ਲਈ ਬੁਝਾਰਤ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਧਿਐਨ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਆਖਰ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 1000 ਬੀਸੀ ਤੋਂ 2600 ਬੀਸੀ ਤੋਂ 1900 ਤੱਕ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸੱਭਿਆਤਾ ਦਾ ਪਸਾਰ ਅਜੋਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਪੁਰਾਤਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਸਾਲ 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਖੁਦਾਈ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੱਭਿਅਤਾ ਈਸਾ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਵੀ 3000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ।

ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਿਖਰ 26,00 ਤੋਂ 1900 ਈਸਾ ਪੂਰਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮੋਹਰਾਂ, ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਸਲੇਟਾਂ, ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਦੀਆਂ ਛੜਾਂ ਵਗੈਰਾ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ
BBC
ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਕੁਝ ਮੋਹਰਾਂ

ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੰਕੇਤ ਲਿੱਪੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਇੱਕ ਬੁਝਾਰਤ ਹੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਚਿੰਨ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਲਿੱਪੀ ਸਨ ਜਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਅਰਥ ਸਨ ਇਹ ਵੀ ਮਾਹਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਬਹਿਸ ਚਰਚਾ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ।

ਹੈਲਸੈਂਕੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਆਸਕੋ ਪਾਰਪੋਲਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ''ਤੇ ਮਿਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ, ਉਹ ਤਰਤੀਬ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਖੁਣੇ ਗਏ ਹਨ, ਦੇ ਮੱਦੇ ਨਜ਼ਰ ਇਹ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੱਖਰ ਸਨ।”

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ 1500 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਥੇਹਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਥੇਹਾਂ ਤੋਂ 6000 ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਮੂਹ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ।

ਖੁਦਾਈ ਦੇ 100 ਸਾਲ ਬੀਤ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਬਾਖ਼ਤਾ ਅੰਸ਼ੂਮਲਈ ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਇ ਬੰਗਲੂਰੂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਨ। ਉਹ ਦਾਅਵੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੇ ਕੋਡ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ।

ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਨੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਲਾਈਸੈਂਸਿੰਗ, ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ, ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ, ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਪਲਭਦ ਪੁਰਾਤੱਤਵੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਿਲਦੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ‘ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਦਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ’ ਸੀ। ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਾਵਿੜ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਚੀਨਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਦਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਰੂਪ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਮੋਖੋਪਾਧਿਆਇ ਦਾ ਤਾਜ਼ਾ ਪਰਚਾ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਰਹੱਸਾਂ ਉੱਪਰੋਂ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟੀਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਸੰਭਵ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 50 ਤੋਂ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਸ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਔਸਤ ਹਰ ਵਾਕ ਵਿੱਚ 5 ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੀ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਅਜੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਬੋਲੀ ਜਾਂ ਲਿੱਪੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਿੱਪੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੁਝਾਰਤ ਬੁੱਝਣ ਦੇ ਆਸਕੋ ਪਾਰਪੋਲਾ ਅਤੇ ਇਰਵਾਥਮ ਮਾਧਵਨ ਵਰਗਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਜੋੜਨ ਦੇ ਵੀ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ।

ਜਦਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਨਿਯਮਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਸੂਚੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਵਪਾਰ, ਨਿਰਮਾਣ, ਕਰ ਉਗਰਾਹੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਹਨ।

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 600 ਤੋਂ 700 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਇੱਕੋ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਗੇ।

ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਿਸੇ ਬੋਲੀ ਦੀ ਲਿੱਪੀ ਜਿੰਨੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ।

ਮੈਸੋਪੁਟਾਮੀਆ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਉੱਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ 2800 ਤੋਂ 2600 ਬੀਸੀ ਦੇ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਉੱਪਰ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ 2600 ਤੋਂ 2450 ਬੀਸੀ ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧ ਕੇ 1-3 ਹੋ ਗਈ। ਜਦਕਿ 2450 ਤੋਂ 1900 ਦੌਰਾਨ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਬੱਝੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਸਨ।

ਦੂਜੀਆਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਧਾਤਾਂ ਕਈ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ— ਪੱਥਰ, ਲੱਕੜ ਆਦਿ। ਜਦਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਵਗੈਰਾ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਲੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਤਾਕਤਵਰ (ਸੱਤਾਧਾਰੀ) ਵਰਗ ਵੱਲੋਂ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਮੋਹਰਾਂ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਟਕਸਾਲ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ
BBC
ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਇਹ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਹਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ( ਇੱਕ ਲੱਖ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਇਸ ਲਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਇੱਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨਾਮ ਦੂਜੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ।

ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਵਿੱਚ (ਆਪਣੀ ਛਾਪ ਵਜੋਂ) ਬਲਦ, ਬੱਕਰੀ, ਬਾਘ ਅਤੇ ਬਿੱਛੂ ਵਰਗੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।

ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਹਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 60% ਮੋਹਰਾਂ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਸਿੰਗੇ ਦੈਂਤ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਘ ਦੀ ਮੋਹਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਅਬਾਦ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੋਹਰਾਂ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਪਾਰ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਉਤਪਾਦਕ ਸੰਘ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਖਾਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ’ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਖੁਦਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਮਿਲੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਕਿ ਉਤਪਾਦ ਕਿੰਨੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂ ਖਰੀਦਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਰਗ ਮੁਤਾਬਕ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕੁਝ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ''ਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਸਲੇਟਾਂ ’ਤੇ ਉੱਕਰੇ ਅੱਖਰ ਸਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ (ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ) ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅਹੁਦੇ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਦੇਣਦਾਰੀਆਂ, ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਲਾਇਸੈਂਸਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸਿੰਧੂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਫਸੀਲ ਦੇ ਮਾਅਨੇ?

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।

ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਜ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹਰੇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਇੱਕ ਦੇਸ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਜਾਂ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਸਨ। ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਸੀ।

ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਸਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਜਨਤਾ ’ਤੇ ਟੈਕਸ ਲਗਾ ਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹੋਣ।

ਇਹ ਚੂੰਗੀ ਜਾਂ ਟੈਕਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ, ਵਿਕਰੀ ਅਤੇ ਢੋਆ ਢੁਆਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹੋਣਗੇ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ, ਮੋਹਨਜੋਦਾੜੋ , ਧੌਲਾਵੀਰਾ, ਕੁੰਦਸੀ, ਸੰਹੁਦੜੋ ਅਤੇ ਲੋਥਲ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਟੈਕਸ ਲਈ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਮਰੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਬੈਠ ਕੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਇੱਕ ਰੇਹੜੇ/ਗੱਡੇ ਦੇ ਲੰਘਣ ਜਿੰਨੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੀ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੀਵਾਰਾਂ ਟੈਕਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਹੀ ਬਣੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।

ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਅਜਿਹੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਈ ਮੋਹਰਾਂ ਦਾ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ
BBC
ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਸ਼ਤਰੀਆਂ ਜਾਂ ਸਲੇਟਾਂਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੰਬਰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੋਹਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਨਕਸ਼ਾ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ’ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ?

ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਮੋਹਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ’ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ।

ਤਾਂਤਰਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮੋਹਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। ਮੋਹਰਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਪਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸੀ।

‘‘ਵਪਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਈ ਵਾਰ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੱਕਿਆਂ ’ਤੇ ਗਜ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਵਰਤਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।’’

ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਨੇ ਬੀਬੀਸੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, ‘‘ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੈਕਸ ਅਤੇ ਲਾਇਸੈਂਸ ਟਿਕਟਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਪਯੋਗ ਵਪਾਰਕ ਹੀ ਸੀ।’’

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਟੈਕਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਵਿੱਚ ‘ਪਾਲਾ’ ਟੈਕਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਰਗਾ ਹੈ।

ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਧਾਰਮਿਕ ਹੁੰਦੇ, ਤਾਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਬਚੇ ਰਹਿੰਦੇ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਸਥਾਨਾਂ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ
BBC
ਖੋਜੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੋਹਨਜੋਦਾੜੋ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਟੈਕਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਹੋ?

ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਪਲੱਬਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ, ਸਾਰੇ ਸਿੰਧ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿੱਚ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਬੀਬੀਸੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ: ‘‘ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਪਲੱਬਧ ਡੇਟਾ ਨੂੰ ਦੇਖੋਗੇ ਤਾਂ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਡਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾ ਦਾ ਆਮ ਤੌਰ ''ਤੇ ਇੱਕ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਵਰਗ ਦੇ ਕੁਝ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਉਸੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਦੂਜੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।’’

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਇਰਾਵਾਥਮ ਮਹਾਦੇਵਨ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ’ਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਕਰਵਾਇਆ।

ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਨੇ ਸੋਨੇ, ਕੀਮਤੀ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਬਾਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੀ ਕਿਉਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਅੱਖਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ।

‘‘ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਚਮੜੇ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ’ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਅੱਖਰ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨੀਅਰ ‘ਬੀ’ ਅੱਖਰ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਕਾਰਨ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।’’

ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਸਲੇਟਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਚਾਨਕ ਅੱਗ ਦੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ ਤੇ ਪੱਕ ਗਈਆਂ।

ਪਹਾਡਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖੰਡਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ''ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ/ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਵੀ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।’’

‘‘ਉਹ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਉਹ ਸਾਊਂਡ ਕੋਡ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਹ ਵਪਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਣਾਏ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ।’’

‘‘ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਅਤੇ ਖਰੋਸ਼ਠੀ ਵਰਗੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।’’

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ
BBC
ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ, ਭਾਂਡਿਆਂ ਅਤੇ ਮੋਹਰਾਂ ’ਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਚਿੰਨ੍ਹ

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ

ਪ੍ਰੋ. ਆਸਕੋ ਪਾਰਪੋਲਾ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1994 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ‘‘ਡਿਸਾਇਫਰਿੰਗ ਦਿ ਇੰਡਸ ਸਕ੍ਰਿਪਟ’’ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਚਿੰਨ੍ਹ, ਚਿੱਤਰ ਲਿਪੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦਾ ਇੱਕ ਅਰਥ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਧੁਨੀ ਵੀ ਸੀ।

ਇਸ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ''ਤੇ ਇੱਕ ਅਰਥ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਧੁਨੀ ਕੱਢਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਅਰਥ ਪਰਗਟ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ।

ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਰਾਵਾਥਮ ਮਹਾਦੇਵਨ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਦਿ ਇੰਡਸ ਸਕ੍ਰਿਪਟ: ਟੈਕਸਟਸ, ਕਨਕੋਰਡੈਂਸ ਐਂਡ ਟੇਬਲਜ਼ ਐਂਡ ਦ੍ਰਾਵਿੜੀਅਨ ਪਰੂਫ ਆਫ ਦਿ ਇੰਡਸ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਵਾਇਆ ਦਿ ਰਿਗ ਵੇਦਾ: ਏ ਕੇਸ ਸਟੱਡੀ’ ਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਹੈ।

ਇਰਾਵਾਥਮ ਮਹਾਦੇਵਨ ਨੇ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਫਰੇਮਵਰਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।

(ਬੀਬੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ , , ਅਤੇ ''ਤੇ ਜੁੜੋ।)


  • bbc news punjabi

ਭਾਨਾ ਸਿੱਧੂ : ਧਰਨਾ ਚੁੱਕਣ ਸਮੇਂ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ''ਭਰਮ ਤੋੜਨ'' ਦੀ ਗੱਲ ਆਖੀ

NEXT STORY

Stories You May Like

  • bbc news
    ਬਾਦਲ ਪਿੰਡ ਤੋ ਉੱਠ ਕੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਬਣੇ ਨਰੋਤਮ ਢਿੱਲੋਂ ਦੇ ਕਤਲ ਬਾਰੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੀ ਖੁਲਾਸੇ ਹੋਏ
  • bbc news
    ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ: ਕਿੰਗ ਦੀਆਂ ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ
  • bbc news
    ਹੀਰਾਮੰਡੀ: ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇਸ ‘ਸ਼ਾਹੀ ਮੁੱਹਲੇ’ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਮਗਰੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਿਆ ਨਾਮ
  • bbc news
    ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਮੇਅਰ ਦੀ ਚੋਣ ’ਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਇਹ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਹੈ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਕਤਲ ਹੈ’
  • bbc news
    ਕਿੰਗ ਚਾਰਲਸ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ: ਹੁਣ ਤੱਕ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹਨ
  • bbc news
    ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਉਹ ਇਲਾਕਾ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ
  • bbc news
    ਐੱਗ ਫਰੀਜ਼ਿੰਗ ਕੀ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰੇ ਮਾਂ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤੇ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਆਈਵੀਐੱਫ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ
  • bbc news
    ਜਾਅਲੀ ਮਾਰਕਸ਼ੀਟ ਨਾਲ ਲਿਆ ਐੱਮਬੀਬੀਐੱਸ ''ਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਤੇ 43 ਸਾਲ ਕੀਤੀ ਡਾਕਟਰੀ
  • targeted caso operation in jalandhar city under the leadership of special dgp
    ਸਪੈਸ਼ਲ DGP ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਜਲੰਧਰ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਟਾਰਗਟਡ CASO ਓਪਰੇਸ਼ਨ
  • heavy rains started in punjab from today
    ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਮੀਂਹ ਦੀ ਝੜੀ, ਜਾਣੋ ਅਗਲੇ 5 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ...
  • cyber kiosk at the office of the commissioner of police  jalandhar
    ਸਪੈਸ਼ਲ DGP ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਫ਼ਤਰ ਪੁਲਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਸਾਈਬਰ ਕਿਓਸਕ ਦਾ...
  • heavy rains flood jalandhar roads  causing major inconvenience to people
    ਭਾਰੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ 'ਚ ਭਰਿਆ ਪਾਣੀ, ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ
  • punjab government announces events dedicated to the 350th martyrdom anniversary
    ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ 350ਵੇਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ...
  • punjab government takes big decision in the interest of farmers
    Land Pooling Policy : ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ 'ਚ ਵੱਡਾ...
  • punjab registry update
    ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਰਜਿਸਟਰੀਆਂ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ! ਜਾਰੀ ਹੋ ਗਏ ਨਵੇਂ ਹੁਕਮ
  • power will be off today from 10 am to 4 pm
    ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ 10 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਤੱਕ ਬਿਜਲੀ ਬੰਦ ਰਹੇਗੀ
Trending
Ek Nazar
the electricity department in punjab is facing a daily loss of lakhs of rupees

ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਬਿਜਲੀ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਦਾ ਘਾਟਾ

heavy rains started in punjab from today

ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਮੀਂਹ ਦੀ ਝੜੀ, ਜਾਣੋ ਅਗਲੇ 5 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ...

increase in snake bite cases in amritsar

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ, 72 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਪ ਨੇ ਡੰਗਿਆ

another international airport ready in punjab

ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਇਕ ਹੋਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਤਿਆਰ

australian parliament demand sanctions on israel

ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆਈ ਸੰਸਦ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ, ਇਜ਼ਰਾਈਲ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਦੀ ਉੱਠੀ ਮੰਗ

migrants uk visa

ਯੂ.ਕੇ ਵੀਜ਼ਾ ਲੈਣ ਲਈ ਜਾਅਲੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ

brisbane diwali sports festival and kabaddi cup poster unveiled

‘ਬ੍ਰਿਸਬੇਨ ਦੀਵਾਲੀ ਖੇਡ ਮੇਲਾ’ ਤੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਦਾ ਪੋਸਟਰ ਲੋਕ ਅਰਪਣ

first mini basketball tournament held

ਖਾਲਸਾ ਛਾਉਣੀ ਪਲੰਪਟਨ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲਾ ਮਿੰਨੀ ਬਾਸਕਟਬਾਲ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਆਯੋਜਿਤ

mortar blast in pak

ਮੋਰਟਾਰ ਧਮਾਕੇ 'ਚ ਦੋ ਮਾਸੂਮਾਂ ਨੇ ਗੁਆਈ ਜਾਨ

18 properties indian couple

18 ਪ੍ਰਾਪਰਟੀਆਂ ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਜੋੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਘਰ 'ਚ

iran president to visit pakistan

ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ 26 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਕਰਨਗੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ

over 54 lakh tourists visit goa

Goa 'ਚ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਰਿਕਾਰਡ ਵਾਧਾ, ਪਹੁੰਚੇ 54 ਲੱਖ ਸੈਲਾਨੀ

first session of the australian parliament begins

ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਚੋਣ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆਈ ਸੰਸਦ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੈਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ

omg priyanka chopra s 3 second intimate clip goes viral

OMG! ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਚੋਪੜਾ ਦੀ 3 ਸਕਿੰਟਾਂ ਦੀ Intimate clip ਹੋਈ ਵਾਇਰਲ

indian couple accused fraud in us

ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਭਾਰਤੀ ਜੋੜੇ 'ਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਡਾਲਰ ਦੀ ਧੋਖਾਧੜੀ ਦਾ ਦੋਸ਼

indian doctor accused in us

ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਭਾਰਤੀ ਡਾਕਟਰ 'ਤੇ ਮਹਿਲਾ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼

rains of the month of sawan will start in punjab from today

ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅੱਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗੀ ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਝੜੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਲਈ...

punjab government is going to provide a big facility

ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਅਹਿਮ ਖ਼ਬਰ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇਣ ਜਾ ਰਹੀ ਵੱਡੀ ਸਹੂਲਤ

Daily Horoscope
    Previous Next
    • ਬਹੁਤ-ਚਰਚਿਤ ਖ਼ਬਰਾਂ
    • nurse and nanny visa uk
      NURSE ਤੇ NANNY ਲਈ ਖੋਲ੍ਹੇ UK ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ, ਝੱਟ ਲਗੂ ਵੀਜ਼ਾ
    • punjab train emergency
      ਪੰਜਾਬ 'ਚ Emergency 'ਚ ਰੋਕੀ ਗਈ ਰੇਲਗੱਡੀ! ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਦੌੜੇ...
    • if you do this  you will not get epfo pension
      ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ EPFO ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ! ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਰੋ ਇਹ...
    • newborn medical facilities pakistan
      ਮੈਡੀਕਲ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਨਵਜੰਮੇ ਨੇ ਗੁਆਈ ਜਾਨ, ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ
    • 20 rs son
      20 ਰੁਪਈਆਂ ਖ਼ਾਤਰ ਮਾਰ'ਤੀ ਮਾਂ ! ਨਸ਼ੇੜੀ ਪੁੱਤ ਨੇ ਕੁਹਾੜੀ ਨਾਲ ਵੱਢ'ਤੀ ਧੌਣ
    • monsoon session
      ਅੱਜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ ਸੰਸਦ ਦਾ ਮਾਨਸੂਨ ਸੈਸ਼ਨ, ਪਹਿਲਗਾਮ ਹਮਲੇ ਤੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ...
    • new orders issued regarding dress code for teachers
      ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਡਰੈੱਸ ਕੋਡ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਵੇਂ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ, ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਲਿਆ ਅਹਿਮ...
    • passenge bus accident
      ਯਾਤਰੀ ਬੱਸ ਹਾਦਸੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਚਾਰ ਲੋਕਾਂ ਮੌਤ ਤੇ ਦਰਜਨਾਂ ਜ਼ਖਮੀ
    • anarkali suits are giving young women a royal look
      ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਇਲ ਲੁਕ ਦੇ ਰਹੇ ਅਨਾਰਕਲੀ ਸੂਟ
    • power out of pm ishiba  s hands
      PM ਇਸ਼ੀਬਾ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲੀ ਸੱਤਾ? 1955 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੋਵਾਂ ਸਦਨਾਂ 'ਚ...
    • assembly phone game maharashtra
      ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ’ਚ ਫ਼ੋਨ ’ਤੇ ਗੇਮ ਖੇਡਦੇ ਦਿਸੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀ
    • BBC News Punjabi ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ
    • bbc news
      ਔਰਤਾਂ ''ਤੇ ''ਪ੍ਰੀ-ਪ੍ਰੈਗਨੈਂਸੀ'' ਸ਼ੇਪ ’ਚ ਆਉਣ ਦਾ ਦਬਾਅ: ‘ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ...
    • bbc news
      ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਲੋਕ ਤੜਪਦੇ...
    • bbc news
      ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਪਏ ਹਰਪਾਲ ਲਈ ਰੋਪੜ ਆਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪਤਨੀ, ਇੱਕ ਹਾਦਸੇ ਨੇ...
    • bbc news
      ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚੋਣਾਂ : ''ਮਿਰਜ਼ਾ ਯਾਰ ਇਮਰਾਨ ਖ਼ਾਨ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢਣਾ ਜ਼ਿੰਦਾ...
    • bbc news
      ਪੰਜਾਬ ਜਿਸ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਤੇ...
    • bbc news
      ਭਾਨਾ ਸਿੱਧੂ : ਧਰਨਾ ਚੁੱਕਣ ਸਮੇਂ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ''ਭਰਮ...
    • bbc news
      ਫੇਸਬੁੱਕ ਦੇ 20 ਸਾਲ: ਉਹ ਚਾਰ ਅਹਿਮ ਗੱਲਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਬਦਲੀ
    • bbc news
      ਕਮਰ ਦਰਦ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਇਲਾਜ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ
    • bbc news
      ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੱਦੀ ਵਿੱਚ ਪਰਫਿਊਮ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ, ਇੱਕ ਦੀ ਮੌਤ 9...
    • bbc news
      ਜਦੋਂ 80 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰਾ ਮੰਦਰ ’ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਹੋਰਾਂ ਜਾਤ ਵਾਲਿਆਂ...
    • google play
    • apple store

    Main Menu

    • ਪੰਜਾਬ
    • ਦੇਸ਼
    • ਵਿਦੇਸ਼
    • ਦੋਆਬਾ
    • ਮਾਝਾ
    • ਮਾਲਵਾ
    • ਤੜਕਾ ਪੰਜਾਬੀ
    • ਖੇਡ
    • ਵਪਾਰ
    • ਅੱਜ ਦਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ
    • ਗੈਜੇਟ

    For Advertisement Query

    Email ID

    advt@punjabkesari.in


    TOLL FREE

    1800 137 6200
    Punjab Kesari Head Office

    Jalandhar

    Address : Civil Lines, Pucca Bagh Jalandhar Punjab

    Ph. : 0181-5067200, 2280104-107

    Email : support@punjabkesari.in

    • Navodaya Times
    • Nari
    • Yum
    • Jugaad
    • Health+
    • Bollywood Tadka
    • Punjab Kesari
    • Hind Samachar
    Offices :
    • New Delhi
    • Chandigarh
    • Ludhiana
    • Bombay
    • Amritsar
    • Jalandhar
    • Contact Us
    • Feedback
    • Advertisement Rate
    • Mobile Website
    • Sitemap
    • Live Help
    • Privacy Policy

    Copyright @ 2018 PUNJABKESARI.IN All Rights Reserved.

    SUBSCRIBE NOW!
    • Google Play Store
    • Apple Store

    Subscribe Now!

    • Facebook
    • twitter
    • google +