ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ (ਇੰਦਰਜੀਤ)- ਕਤਲ ਦਾ ਮੁਲਜ਼ਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਧੋਖਾਧੜੀ ਦਾ, ਨਸ਼ਾ ਸਮੱਗਲਰ ਜਾਂ ਮਾਫ਼ੀਆ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਗਲ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਪਟੇ ਦੀ ਇਕ ਮਾਰ ਲੱਗਦੇ ਹੀ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੁਲਜ਼ਮ ‘ਰੱਟੂ-ਤੋਤੇ’ ਵਾਂਗ ਬੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। 25 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਕਰਦਿਆਂ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੁਲਸ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਸੰਦ ਨਾਲ ਕੁੱਟਣ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਸੰਦ ਰਬੜ ਦੀ ਪੱਟੀ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਕਿਸੇ ਗੋਲੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਲਈ ਇੰਨਾ ਡਰਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪੁਲਸ ਕਿਸੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਲੰਬਾ ਪਟਾ ਦੇਖ ਕੇ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉੱਡ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ ਮਾਰ ਪੈਂਦੇ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਤੀਸ ਮਾਰ ਖਾਂ ‘ਦਾਦਾ’ ਨੇ ਭੇਦ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਜਾਂਚ 10 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅਪਰਾਧੀ ਪੁਲਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਜ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਈ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਵੀ ਅਮੀਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਤੋਂ ਮੂੰਹੋ ਮੰਗੀ ਰਕਮ ਮੰਗ ਕੇ ਇਸ ਸੰਦ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ- ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੰਦਰਵਾੜੇ ਦੌਰਾਨ 16 ਤੋਂ 31 ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ’ਚ ਬਣਨਗੇ ਸਾਦੇ ਲੰਗਰ
ਕੀ ਹੈ ਪਟੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਜ਼ਿੱਦੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਮੁਲਜ਼ਮ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਰਾਜ ਖੁਲਵਾਉਣ ਲਈ ਕੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਸੰਦ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ‘ਪਟਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਇਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਪਟੇ” ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦਾ ਚੰਗਾ ਨਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀ ਇਸ ਦੇ ਵਾਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਡਰਦੇ ਸਨ। 1857 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਲਸ ਥਾਣਿਆਂ ਅਤੇ ਚੌਕੀਆਂ ਵਿਚ ਵਰਤਣ ਲਈ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਸੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸੰਦ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਇਆ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੁਲਸ ਨੇ ਵੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਸੰਦ ’ਤੇ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸੰਦ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੁਲਜ਼ਮ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਉਠਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਪੁਲਸ ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਰਾਗ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ- ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਬੰਦੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ 20 ਦਸੰਬਰ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਪੰਥਕ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਮੁਲਤਵੀ
ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਟੇ ਦੀ ਬਨਤਰ
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ 4 ਤੋਂ 5 ਇੰਚ ਚੌੜੇ ਪਟੇ ਨੂੰ ਸਾਢੇ 3 ਫੁੱਟ ਲੰਬਾਈ ਵਿਚ ਕੱਟ ਕੇ ਇਹ ਸੰਦ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1980 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਟਾਇਰਾਂ ਦੀ ਰਬੜ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਪਟੇ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਅੱਗੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੋ ਫੁੱਟ ਲੰਬਾ ਗੋਲ ਲੱਕੜ ਦਾ ਹੈਂਡਲ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪਟੇ ਵਿਚ ਫਸਾ ਕੇ ਨਟ-ਬੋਲਟਸ ਜਾਂ ਰਿਵੇਟਸ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇਹ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਕ ਹਲਕੀ ਸੀਟੀ ਵਰਗੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।
ਇਕ ਜਵਾਨ ਫੜਦਾ ਸੀ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਧੌਣ ’ਤੇ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਗੋਡਾ!
ਅਪਰਾਧੀ ਕੋਲੋ ਜੁਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਪੁਲਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਲੰਮੇ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਫੜ ਲੈਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਸ ਦੀ ਧੌਣ ’ਤੇ ਗੋਡਾ ਰੱਖ ਲੈਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਇੰਚ ਵੀ ਹਿੱਲ ਨਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਆਪਣਾ ਪੈਰ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਅੱਧਾ ਭਾਰ ਉਸ ’ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਦਬਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਲੇਟਿਆ ਅਪਰਾਧੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਟੇ ਦੀ ਖੇਡ!
ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ- ਘਰ ’ਚ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਅਨੈਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ’ਤੇ ਪੁਲਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕੰਜਾ, ਦਰਜਨਾਂ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਹਿਰਾਸਤ ’ਚ
ਇਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਿੰਨੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ’ਤੇ, ਚੌਥੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਲੰਬੇ ਸੰਦ (ਲਿਟਰ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਉਠਾਏ ਅਤੇ ਲੱਕ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਪਏ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਨੱਤਾਂ ’ਤੇ ਮਾਰਿਆ। 11 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੋਂ ਇਕ ਬੇਸਹਾਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ’ਤੇ ਇਸ ਸੰਦ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਕ ਗਰਜ ਵਾਂਗ ਸੀ। ‘ਫਟਾਕੇ’ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਪਿਆ ਬੰਦਾ ਇਉਂ ਗਰਜਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ ਨੇ ਬੱਕਰੇ ਦੀ ਗਰਦਨ ’ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਕੁੱਟਮਾਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਲੋਕ ਥਾਣੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਤੀਜੇ ‘ਫਟਾਕੇ’ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਪਰਾਧੀ ਪੁਲਸ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਗੁਨਾਹ ਕਬੂਲ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਇਕੱਠੇ ਕਰੇਗਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੜੇ ਹੋਏ ਅਪਰਾਧੀ ’ਤੇ ਚੌਥਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਇਹ ਲੰਬਾ ਚੌੜਾ ਸੰਦ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਲੰਮੇ ਪਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਲੱਕ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪਿੱਠ ’ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਦ ਦਾ ਵਾਰ 11 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਲੰਮੇ ਪਏ ਵਿਅਕਤੀ ’ਤੇ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਸਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਅੱਧਾ-ਅੱਧਾ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੱਕ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀਆ ਸਨ। ਇਸ ਸੰਦ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾ ਥਾਣੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਸ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆ ਦੇ ਹਜ਼ੂਮ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਤੀਜੇ ਪਟੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਪਰਾਧੀ ਵੀ ਆਪਣਾ ਜੁਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।
ਪੁਲਸ ਨੇ ਰੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਈ ਨਾਂ
ਪਟੇ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸੰਦ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਂ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ, ਇਸ ਸੰਦ ਦੇ ਹੈਂਡਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਅਤੇ ਵਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ’ਤੇ ਰੰਗੀਨ ਪੇਂਟ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ‘ਆਓ ਗੱਲ ਕਰੀਏ’.....‘ਆਓ ਪਿਆਰ ਕਰੀਏ’......‘ਆਨ ਮਿਲੋ ਸੱਜਣਾ, ਦੋਸਤੀ ਨਾ ਤੋੜੋ’, ‘ਅਕਲਦਾਨ’ ਆਦਿ ਵਾਕ ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅਪਰਾਧੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਮੁਤਾਬਕ, ਅਪਰਾਧ, ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਮਨੋਬਲ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ’ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਸਾਈਜ਼ ਦਾ ਪਟਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਉਕਤ ਦੱਸੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਸੰਦ ਮੰਗਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਜਗ ਬਾਣੀ ਈ-ਪੇਪਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਐਪ ਨੂੰ ਡਾਊਨਲੋਡ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਥੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ
For Android:- https://play.google.com/store/apps/details?id=com.jagbani&hl=en
For IOS:- https://itunes.apple.com/in/app/id538323711?mt=8
ਜਾਨਲੇਵਾ ਚਾਈਨਾ ਡੋਰ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਧੜੱਲੇ ਨਾਲ ਵਿਕਰੀ, ਕੋਡ ਵਰਡ ਰਾਹੀਂ ਘਰਾਂ ’ਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਡਲਿਵਰੀ
NEXT STORY 
