ਥਾਮਸ ਕਾਰਲਾਈਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਮਤ, ਕਰਿਸ਼ਮਾ, ਸਫ਼ਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਭਾਵੁਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ, ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ’ਤੇ ਇਕ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਕ ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਰਾਜ ਵਜੋਂ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਿਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਸਮਾਵੇਸ਼, ਆਜ਼ਾਦੀ, ਸਮਾਨਤਾ, ਮਾਣ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧ ਹੋਵੇ।
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਹ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ। ਪੰਡਿਤ ਜੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੀਤ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਰਾਜਦੂਤ ਬਣ ਗਏ।
ਇਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ, ਮਨੁੱਖਤਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਸਾਖ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਜਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸਥਾਨ ਦਿਵਾਇਆ। ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਪੁਲਾੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੁਨੀਆ ਲਈ ਈਰਖਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਈ. ਆਈ. ਟੀ. ਅਤੇ ਏਮਜ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਰੇ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ।
ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸੀ, ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਜੋ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਸਵਾਰਥ, ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਸੀ।
ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਕਠੋਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਅਗਵਾਈ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਮਿਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਠੋਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਇਤਿਹਾਸ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ, ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿਊਂਦੇ ਹਨ। ਨਿਰਸਵਾਰਥਤਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਇਕ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਮਤਭੇਦਾਂ ਅਤੇ ਫੁੱਟਾਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ, ਕੈਫ਼ੀ ਆਜ਼ਮੀ ਵੱਲੋਂ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ’ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਜਨਤਕ ਯਾਦਾਂ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੋ, ਪਿਆਰ ਕਾ ਸਾਜ ਸੁਣੋ।
ਕਿਉਂ ਸਜਾਈ ਹੈ ਯੇ ਚੰਦਨ ਕੀ ਚਿਤਾ ਮੇਰੇ ਲੀਏ,
ਮੈਂ ਕੋਈ ਜਿਸਮ ਨਹੀਂ ਹੂੰ, ਮੂਝੇ ਜਲਾਓਗੇ,
ਰਾਖ ਕੇ ਸਾਥ ਬਿਖਰ ਜਾਊਂਗਾ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ,
ਤੁਮ ਜਹਾਂ ਖਾਓਗੇ ਠੋਕਰ, ਵਹੀਂ ਪਾਓਗੇ ਮੂਝੇ...।
ਕਵੀ, ਨਹਿਰੂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਇਕ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਅਮਰਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨੇਤਾ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਅਨੁਵਾਦ ਇਹ ਹੈ :
ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੋ, ਪਿਆਰ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਸੁਣੋ
ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਚਿਤਾ ਕਿਉਂ ਜਗਾਈ ਹੈ?
ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਾੜ ਸਕਦੇ ਹੋ,
ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਰਾਖ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਖਿਲਾਰ ਦਿਆਂਗਾ।
ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੂੰ ਠੋਕਰ ਖਾਵੇਂਗਾ, ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਪਾਵੇਂਗਾ..’,
ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ 61ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਸਾਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੇ ਦਿਹਾਂਤ ’ਤੇ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਦੀ ਕਾਵਿਕ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਆਮ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ, ਇਸ ਸੀਨੀਅਰ ਭਾਜਪਾ ਨੇਤਾ ਨੇ ਉਦੋਂ ਨਹਿਰੂ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘ਇਹ ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਸੀ ਜੋ ਅਨੰਤਤਾ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਿਆ... ਇਕ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਜੋ ਰਾਤ ਭਰ ਬਲਦੀ ਰਹੀ, ਹਰ ਹਨੇਰੇ ਨਾਲ ਲੜਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਇਕ ਸਵੇਰ ਖੁਦ ਨਿਰਵਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਈ...’
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਈ, ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਪੰਥ ’ਚ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਯਕੀਨੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਕੋਮਲਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿਵਾਇਆ ਹੈ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਮਾਣ ਦੀ ਸੁਰ’’ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਜੋਂ ਮੁੜ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ, ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਅਗਵਾਈ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਗੇ।
(ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਗਏ ਵਿਚਾਰ ਨਿੱਜੀ ਹਨ।)
-ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਵਫਦਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਆਪਕ ਹਨ
NEXT STORY 
