15 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੇ ਸਾਲ 2025 ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਭਿਆਨਕ ਗਰਮੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ। ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਅਤਿਅੰਤ ਗਰਮੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਮੌਸਮ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਲ 2024 ਰਿਕਾਰਡ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਸਾਲ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਪੂਰਵ-ਉਦਯੋਗਿਕ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 1.55 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ਵੱਧ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1901 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 2022 ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗਰਮੀ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੈਣ ’ਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਬਾਹਰੀ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੀ ਨਮੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਗਰਮੀ ਦੇ ਤਣਾਅ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਬਾਹਰੀ ਤਾਪਮਾਨ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ 37 ਡਿਗਰੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੂਲ ਪਾਚਕ ਦਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ ਤਣਾਅ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਗਰਮੀ ਦਾ ਤਣਾਅ ਗੁਰਦੇ, ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਸਮੇਤ ਕਈ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹੀਟ ਵੇਵ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਧਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨਾਲ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਢੀ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਸ਼ੂ ਮਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਰ ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ’ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗਰਮੀ ਦਾ ਤਣਾਅ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ, ਭੋਜਨ ਉਤਪਾਦਨ, ਖੇਤੀ ਉਪਜ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਕਾਮਿਆਂ/ਕਾਰਜਬਲ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਘਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਇਕ ਕਿਰਤ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ, ਹੀਟ ਵੇਵ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਦੇ ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਆਮਦਨ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿਚ 75 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਕਾਰਜਬਲ ਜਾਂ 380 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਗਰਮੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਕਿਰਤ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗਰਮੀ ਦੇ ਤਣਾਅ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. ਵਿਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ। 3 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ 5 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 2023 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 6 ਫੀਸਦੀ ਕੰਮਕਾਜੀ ਘੰਟੇ ਗਰਮੀ ਦੇ ਤਣਾਅ ਕਾਰਨ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਕੱਟ ਉਦਯੋਗਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੀਟ ਵੇਵ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਤਣਾਅ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਮਦਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਕਾਰਜ ਯੋਜਨਾ (ਐੱਚ. ਐੱਚ. ਏ. ਪੀ.) ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਵਿਚ ਹੋਰ 150 ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ। ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਗੈਰ-ਖੰਡੀ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਆਈਆਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ 2008 ਤੱਕ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 150 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਥਾਰਟੀ ਰਾਹੀਂ ਗਰਮੀ ਸਬੰਧੀ ਸਲਾਹਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਹਤ ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
2013 ਵਿਚ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਹੀਟ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ (ਐੱਚ. ਏ. ਪੀ.) ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜ- ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ-ਪੱਧਰੀ ਐੱਚ. ਏ. ਪੀਜ਼ ਨੂੰ 23 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 140 ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਥਾਰਟੀ ਰਾਹੀਂ ਗਰਮੀ ਸਬੰਧੀ ਸਲਾਹਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਹਤ ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਹੀਟ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ 4 ਭਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿਤਾਵਨੀਆਂ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਹੀਟ ਵੇਵ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ, ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ/ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਚੌਥਾ ਹਿੱਸਾ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ’ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਛੱਤਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚਿੱਟਾ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਗਰੀਬ ਇਲਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀਆਂ ਬੰਦ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਰਮੀ ਸਬੰਧੀ ਸਲਾਹ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਲੋਕ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਲੋੜ : ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਸਰਾ-ਘਰਾਂ ਵਾਂਗ ‘ਗਰਮੀਆਂ ਜਾਂ ਠੰਢੇ ਆਸਰਿਆਂ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰੀਏ। ਕੁਝ ਰਾਜ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਛੱਤਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਕੂਲ ਰੂਫ ਨੀਤੀਆਂ’ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰ ਕੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਰੱਖਣਗੀਆਂ। ਹੀਟ ਵੇਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਹੋਰ ਵਿਹਾਰਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ-ਆਧਾਰਤ ਨਵੀਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਹੀਟ ਵੇਵ, ਸਥਾਨਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕਈ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇਣਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਨਗਰਪਾਲਿਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੁਆਇੰਟਾਂ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਲਾਈਟ ਘੋਲ/ਓ. ਆਰ. ਐੱਸ. ਦੀ ਆਸਾਨ ਉਪਲਬਧਤਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਪਾਊਡਰ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਹਰ ਬੀਤਦੇ ਸਾਲ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਔਸਤ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਧਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਏਜੰਸੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਹਤਰ ਤਾਲਮੇਲ ਵਰਗੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
ਡਾ. ਚੰਦਰਕਾਂਤ ਲਹਿਰੀਆ
ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜਾਗਣ ਅਤੇ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਦਿਨ ਹੈ ‘ਧਰਤੀ ਦਿਵਸ’
NEXT STORY 
