ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ 2 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰੋ. ਇਰਫਾਨ ਹਬੀਬ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਰੋਮਿਲਾ ਥਾਪਰ ਜੋ ਦੋਵੇਂ 90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ’ਚ ਹਨ, ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦੋ ਖਾਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕਿਹਾ ਉਹ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਪਰ ਜੋ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕੀ, ਉਹ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਜੋ ਕਾਫੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਉਮੜ ਪਈ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਗਲਿਆਰੇ ਵੀ ਗੋਡਿਆਂ ’ਤੇ ਕਾਪੀਆਂ ਰੱਖੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਖਚਾਖਚ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਇਸ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਬਦਲਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਭੁੱਖ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਕਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਵੀ। ਪ੍ਰੋ. ਥਾਪਰ ਨੇ ਇੰਡੀਆ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਂਟਰ ’ਚ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਇਕ ਵਿਸਥਾਰਤ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਮੌਜੂਦਾ ਅਤੀਤ ਦਾ ਉਪ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ : ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਪਰਿਤਿਆਗ।
ਪ੍ਰੋ. ਹਬੀਬ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਸੀ. ਪੀ. ਐੱਮ. ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ ਦੀ ਬਰਸੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ-‘ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ’। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੀ. ਪੀ. ਐੱਮ. ’ਚ ਚਰਚਾ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਰਾਊਜ਼ ਐਵੀਨਿਊ ਸਥਿਤ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੁਰਜੀਤ ਭਵਨ ’ਚ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਥਾਂ ਸੀ।
‘ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ।’ ਪ੍ਰੋ. ਹਬੀਬ ਨੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ‘ਇਕ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਭੁੱਲ’ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸੀ. ਪੀ. ਜੋਸ਼ੀ ਵਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਇਸ ਲਾਈਨ ਨੇ ‘ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ’।
ਇਸ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਕ ‘ਹਿੰਦੂ ਪਾਰਟੀ’ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰੋ. ਹਬੀਬ ਨੇ ਰਜਨੀ ਪਾਲਮੇ ਦੱਤ ਦੀ ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ’ਚ ਇਕ ਪੂਰਾ ਅਧਿਆਏ (1945) ’ਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਚ ਦੱਤ ਨੇ ‘ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵੰਡਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।’ ਆਖਿਰਕਾਰ, ਦੱਤ ‘ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਬੁਲਾਰੇ ਸਨ।’
ਪ੍ਰੋ. ਹਬੀਬ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਦ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਦੋਂ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ’ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ‘ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦੱਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।’
ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ-ਫੁਲਕੇ ਪਲਾਂ ’ਚ ਕਿੱਸੇ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਪ੍ਰੋ. ਮੁਹੰਮਦ ਹਬੀਬ ਨਾਲ 1960 ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜਨਤਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਯੋਗ ਪਾਇਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ’ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੈ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ’ਚ ਦੂਜੀ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਭਾਕਪਾ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ’ਚ ਆਇਆ ਬਦਲਾਅ ਵੀ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ 1942 ’ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ’ਚ ਦੋ ਮੁੱਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ‘ਇਹ 1941 ’ਚ ਹਿਟਲਰ ਵਲੋਂ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਾਰਾਬਾਰੋਸਾ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
1942 ’ਚ ਕਾਂਗਰਸ ਵਲੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਦਾ ਸੱਦਾ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਬੀਬ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਉਸ ਸਮਝਦਾਰੀ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਕਿ ਜਦ ਜਾਪਾਨੀ ਫੌਜ ‘ਸਾਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ’ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਕਿਵੇਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।’ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਜਾਪਾਨੀ ਹਮਲਾਵਰ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਨਜਿੱਠਣਗੇ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਜਾਪਾਨ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੀ। ਹਬੀਬ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ‘ਨਹਿਰੂ ਸਹਿਮਤ’ ਸਨ। ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਉਸ ਸਿਆਣਪ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜਦੋਂ ਧੁਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਪਾਨ ਭਾਰਤ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸਮਕਾਲੀਨ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਇਕ ਸਮਝੌਤਾਵਾਦੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ, ਹਬੀਬ ਵਲੋਂ 1920 ਦੇ ਮੇਰਠ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ’ਚੋਂ ਇਕ ਜਸਟਿਸ ਸੁਲੇਮਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਉਚਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਤਗਾਸਾ ਪੱਖ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ ਉਹ ਬੇਤੁਕਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ’ਤੇ ਜੋ ਦੋਸ਼ ਲਾ ਰਹੇ ਹੋ, ਉਹ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।’
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਨੇ ਜਸਟਿਸ ਸੁਲੇਮਾਨ ਨੂੰ ਤਲਬ ਕੀਤਾ। ‘ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ’ ਸੰਘੀ ਅਦਾਲਤ (ਅੱਜ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ) ’ਚ ਨਿਯੁਕਤੀ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਕੇਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਗਲਤੀ ਕਰ ਕੇ ‘ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ’ ਤਬਾਹ ਨਾ ਕਰੋ।
ਪ੍ਰੋ. ਥਾਪਰ ਨੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਲੋਂ ਲਿਖੇ ਗਏ ਇਤਿਹਾਸ ’ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ, ਭਾਵ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਛਾਣਬੀਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੱਖ ’ਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਮਿੱਥੇ ਜਾਣ ’ਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ।
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੋ ਸਿਧਾਂਤ ਇਸ ਦੇ ਪੱਖ ’ਚ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਸਨ ‘ਆਇਰਨ ਨਸਲ ਸਿਧਾਂਤ’ ਅਤੇ ‘ਦੋ-ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਿਧਾਂਤ’। ਆਇਰਨ ਸਿਧਾਂਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਆਰੀਆਂ ਨੇ ਉਪ ਮਹਾਦੀਪ ’ਚ ਵਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਦੂਜਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ, 1817 ’ਚ ਜੇਮਸ ਮਿੱਲ ਵਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਿਧਾਂਤ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ’ਚ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਨ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਉਹ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਲਿਆਉਣ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਧਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅਲੱਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ 2 ਉਲਟ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਪਰ ਜੇਮਸ ਮਿੱਲ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ’ਚ ਸਮੇਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ‘ਤਾਂ ਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ?’
ਸਈਦ ਨਕਵੀ
ਸਵੱਛ ਊਰਜਾ ਦੀ ਦੌੜ ’ਚ ਚੀਨ ਦਾ ਵਧਦਾ ਗਲਬਾ!
NEXT STORY 
