ਯੋਗੇਂਦਰ ਯਾਦਵ
‘‘ਜਦੋਂ ਤਕ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਵੀ ਬਾਕੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਕਦਮ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।’’ ਗੱਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਗੱਲ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਗੱਲ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਗਾਲੀ-ਗਲੋਚ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਗੱਲ ਇਸ ਲਈ ਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਮੈਂ 370 ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿਰੋਧ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਤਿੱਖਾ ਵਾਕ ਬੋਲਣ ’ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋਇਆ।
‘‘ਕਮਾਲ ਹੈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ, ਹਰ ਗੱਲ ਲਈ ਮੋਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦੇਣਾ ਤਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।’’
ਮੈਂ ਸਹਿਮਤੀ ਜਤਾਈ, ‘‘ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਮੋਦੀ ਜੀ ਜਾਂ ਬੀ. ਜੇ. ਪੀ. ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਹਿਲਾ ਦੋਸ਼ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਉਲਝਣ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪਿੱਠੂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ, ਦੋਸ਼ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1987 ’ਚ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ, ਦੋਸ਼ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ’ਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਚੰਗੀ ਪਹਿਲ ਦਾ ਸਤਿਆਨਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਸ਼ ਫਾਰੂਕ ਅਬਦੁੱਲਾ ਅਤੇ ਮੁਫਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸਈਦ ਵਰਗੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰ ਕੇ ਸਿਆਸੀ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਕੀਤੀ।’’ ਹੁਣ ਉਹ ਸਹਿਜ ਹੋਇਆ, ‘‘ਸਹੀ ਕਿਹਾ ਤੁਸੀਂ! ਤਾਂ ਫਿਰ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਸ ਕਦਮ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਰੋਧ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?’’
ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਰ ਉਲਝੇਗੀ ਜਾਂ ਸੁਲਝੇਗੀ
ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, ‘‘ਇਸ ’ਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਜਨਮਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਲਝੇਗੀ ਜਾਂ ਸੁਲਝੇਗੀ? ਜੇਕਰ ਸਾਡੀ ਚਿੰਤਾ ਸਿਰਫ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਅਤੇ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰਹਿੱਤ ਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਜਨਮਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਕ ਸੱਚੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਵੱਡੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਅੱਗਾ-ਪਿੱਛਾ ਸਮਝਾਏ, ਇਹ ਸੋਚੋ ਕਿ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਅਗਲੇ 10 ਸਾਲ ਜਾਂ 100 ਸਾਲ ਤਕ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੇਕਰ ਇਸ ਲਈ ਚਾਰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸੁਣਨੀਆਂ ਪੈਣ ਤਾਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਉਸ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।’’
‘‘ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਮੋਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਹ ਵੱਡਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈ ਸਕੇ? ਇਸ ’ਚ ਗੈਰ-ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਕੀ ਹੈ?’’
ਮੈਂ ਵਕੀਲਾਂ ਵਾਲੀ ਬਹਿਸ ’ਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਲਝਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ : ‘‘ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਪਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ। ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਾਫ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ 370 ’ਚ ਬਦਲਾਅ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦਰਜਾ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਥੋਂ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ’ਚ ਚਰਚਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਦਮ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਤਾਂ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਅਸਲੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਸਿਰਫ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।’’
‘‘ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਦਾ ਅਸਲੀ ਕਾਰਣ ਕੀ ਹੈ?’’
ਫੈਸਲਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਰੁੱਧ
ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸਮਝਾਈ : ‘‘ਮੇਰੀ ਅਸਲੀ ਚਿੰਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਸਾਡੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੇ 370 ਦੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਕੋਈ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਨਾਰਾਇਣ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਜੋ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸੁਝਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਇਕ ਜ਼ਮਾਨੇ ’ਚ 370 ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨਸਾਨੀਅਤ, ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀਅਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸਮਝ ਸੀ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੋੜਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਲਾਠੀ, ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਚੱਲੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਇਕ ਖੱਡ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਧਾਰਾ 370 ਇਸ ਖੱਡ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦਾ ਇਕ ਪੁਲ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਖੱਡ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਬਿਨਾਂ ਪੁਲ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦੇਣਾ ਰਾਸ਼ਟਰਹਿੱਤ ’ਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।’’
‘‘ਭਾਵ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਕਿ 370 ਖਤਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਹੋਵੇਗਾ?’’
ਖੱਡ ਹੋਰ ਵਧੇਗੀ
ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਦੇਖੋ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਜੇਕਰ ਧਾਰਾ 370 ਖਤਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹ ਏਕੀਕਰਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚਾਲੇ ਕੋਈ ਖੱਡ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਜਾਵੇਗੀ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਮਾਇਤੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੱਲੇਗਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਕਰੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਗੁੱਸਾ ਹੋਰ ਵਧੇ, ਬੱਚਾ-ਬੱਚਾ ਭਾਰਤ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਾਏ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸਾਨੂੰ ਮੀਡੀਆ ’ਚ ਨਹੀਂ ਦਿਸ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ’ਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਇਕ ਔਸਤ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਅਪਮਾਨ ਬੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗਾ, ਪਿਛਲੇ 70 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਘਾਟੀ ’ਚ ਤਿਰੰਗਾ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਰਲੇਵੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਣੀ ਜਾਵੇਗੀ।’’
‘‘ਇਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ। ਦਿਲ ਦੀ ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ’ਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ?’’
‘‘ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ’ਚ ਕੌਣ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੇਗਾ ਪਰ ਸੱਚ ਕਹਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ’ਚ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵੀ ਦੱਸੀਏ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਉਹ ਕਰੀਏ, ਜੋ ਇਸਰਾਈਲ ਫਲਸਤੀਨੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੰਗਲੈਂਡ ਨੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ’ਚ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ’ਚ ਮੈਂ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਹੋਣ ’ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰਾ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਚੌਕਸ ਕਰਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੀ ਹੋ ਜਾਣ।’’
ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਦੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਕੁਝ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਕੀੜੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਫਾਈ ਪਸੰਦ ਹੁੁੰਦੀਆਂ ਹਨ
NEXT STORY