20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ’ਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਯੂਰਪੀ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਜਾਂ ਪੱਛਮੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵਿਚੋਲਗੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ-ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ’ਚ ਜਨੇਵਾ ਸਮਝੌਤਾ (1988) ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਤੇ ਫਿਲਸਤੀਨੀ ਮੁਕਤੀ ਸੰਗਠਨ (ਪੀ. ਐੱਲ. ਓ.) ਵਿਚਾਲੇ ਓਸਲੋ ਸਮਝੌਤਾ (1993), ਜਿਸ ’ਚ ਨਾਰਵੇ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ’ਚ ਅਤਿਅੰਤ ਖੁਫੀਆ ਪਰ ਲੰਬੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝੌਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ’ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ’ਚ ਛੋਟੇ, ਨਿਰਪੱਖ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਸਨ।
ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ’ਚ ਇਕ ਸਥਾਈ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਇਕ ਲੰਬੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਾਰਤਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਇਕ ਪਸੰਦ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ’ਚ ਯੂਰਪ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅੱਜ ਇਕ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪੱਖ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਵਿਚੋਲੀਏ ਉਭਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਕ ਸਮਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰਵਉੱਚ ਅਥਾਰਟੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚੋਲਗੀ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗੈਰ-ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਰਵਾਇਤੀ ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਜਾਣਾ ਸਿਰਫ ਘਟਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ’ਚ ਬਦਲਾਅ, ਸੰਸਥਾਗਤ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ, ਲੈਣ-ਦੇਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚੋਲਗੀ ਦਾ ਉਦੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਖੰਡਿਤ ਸੰਸਾਰਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ’ਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਖੇਤਰੀ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੂਖਮ ਸਮਝ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੀਤ ਦੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਦਾਇਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਮੰਚਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੂਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਮਰਥਨ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਅਜਿਹੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਹੱਲ, ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਯੂਰਪੀ ਵਿਚੋਲਗੀ ਦਾ ਯੁੱਗ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ : ਦੂਜੀ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਨੇ ਅਫਰੀਕੀ, ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ’ਚ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਟਿਕ-ਟਿਕ ਕਰਦੇ ਟਾਈਮ ਬੰਬ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ। ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਅਤੇ ਨਾਰਵੇ ਵਰਗੇ ਛੋਟੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ ਸੰਸਾਰਿਕ ਵਿਵਾਦਾਂ ’ਚ ‘ਇਮਾਨਦਾਰ ਵਿਚੋਲੇ’ ਬਣ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਤਜਰਬੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਿਰਮਾਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਰਵਾਇਤ ਨੇ ਇਕ ਦੋ-ਧਰੁਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਵਸਥਾ ’ਚ ਇਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਨਿਯਮ ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਚੋਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਯੂਰਪ ਦੀ ਸਵੈ-ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਿਤ ਕੀਤਾ।
ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਬਦਲਾਅ : 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਿਮਾਹੀ ’ਚ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ’ਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੇਤਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਧ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ’ਚ ਵਿਚੋਲਗੀ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਪੁਨਰ ਉਭਾਰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਖੇਤਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤੁਰਕੀ, ਕਤਰ, ਸੰਯੁਕਤ ਅਮੀਰਾਤ, ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਅਤੇ ਹੁਣ ਚੀਨ ਦਾ ਮੁੜ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਸੰਸਾਰਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਚੋਲੀਏ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਇਹ ਰਾਜ ਨਾਗਰਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅਸਫਲ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭੂਗੋਲਿਕ ਨੇੜਤਾ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਖੇਤਰ ’ਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਿਰਾਂ ਤੱਕ ਵਿਵਹਾਰਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਹ ਦੇਸ਼ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੱਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਵਿਵਹਾਰਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਯੋਜਕ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਜ ਯੂਰਪ ’ਚ ਲਗਾਤਾਰ ਘਾਟ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਤੁਰਕੀ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ’ਚ ਅਨਾਜ ਬਰਾਮਦੀ ਸੰਕਟ ’ਚ ਰੂਸ ਅਤੇ ਯੂਕ੍ਰੇਨ ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਚੋਲਗੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਤਰ ਅਮਰੀਕਾ-ਤਾਲਿਬਾਨ ਵਾਰਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 29 ਫਰਵਰੀ, 2020 ਨੂੰ ਦੋਹਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 2023 ਤੋਂ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਅਤੇ ਹਮਾਸ ਵਿਚਾਲੇ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਵਿਚੋਲਾ ਸੀ।
ਯੂਰਪ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਠਹਿਰਾਅ, ਘਰੇਲੂ ਸੰਕਟਾਂ ਅਤੇ ਵਧਦੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਫੌਜੀਕਰਨ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਯਤਨਾਂ ’ਚ ਅੜਿੱਕਾ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਵਿਚੋਲਗੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਸੰਬੰਧੀ ਤਰਜੀਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਚ ਸੰਭਾਵਿਤ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਵਾਦ ’ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।
ਸੰਸਥਾਗਤ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਪਤਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ’ਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਥਾਈ ਪੰਜ ਮੈਂਬਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀ ਵੀਟੋ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅੜਿੱਕਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਸੀਰੀਆ, ਯੂਕ੍ਰੇਨ ਜਾਂ ਗਾਜ਼ਾ ’ਚ ਰੁਕੇ ਹੋਏ ਸੰਕਟਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਲੈਣ-ਦੇਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚੋਲਗੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਦੈ : ਖਾੜੀ ਰਾਜਤੰਤਰ ਵਿਵਹਾਰਕ, ਲੈਣ-ਦੇਣ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਵਿਚੋਲਗੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮਾਡਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਰਤਾ ਭੌਤਿਕ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਗਲਿਆਰੇ ਅਤੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲੜਾਕਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਕਸਰ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਜਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਨਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ। ਰਸਦ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਲਾਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਰੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਯੂਰਪੀ ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹਨ, ਜੋ ਉਧਾਰ ਕੀਮਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਕ ਝੁਕਾਅ ਕਾਰਨ ਅੜਿੱਕਾ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਲਗੀ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਠਹਿਰਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਕੁਲੀਨ ਸੌਦਿਆਂ ਜ਼ੀਰੋ ਯੋਗ ਗਣਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਰਿਆਇਤਾਂ ’ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਥਾਈ, ਜਾਇਜ਼ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੁਰੰਤ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਮਨੀਸ਼ ਤਿਵਾੜੀ (ਵਕੀਲ, ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ)
ਘੋਰ ਅਣਗਹਿਲੀ ਅਤੇ ਫਜ਼ੂਲ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਬਿਹਾਰ
NEXT STORY 
