ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮਨੋਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਦੌਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂ ਗਵਾਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਫਿਲਮਾਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਮੇਰੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸੋਹਰਾਬ ਮੋਦੀ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਕਪੂਰ, ਦਾਦਾ ਮੁਨੀ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ, ਪ੍ਰੇਮ ਅਦੀਬ ਅਤੇ ਖੂੰਖਾਰ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਸੀ ਪਰ ਦਾਦਾ ਮੁਨੀ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਤਦ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ‘ਪਾਰਸੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਸ਼ੈਲੀ’ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਕੇ. ਐੱਲ. ਸਹਿਗਲ ਦਾ ਯੁੱਗ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੇ. ਐੱਲ. ਸਹਿਗਲ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ’ਚ ਚੂਰ ਹੋ ਕੇ ਗਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੇ. ਐੱਲ. ਸਹਿਗਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਇਕਾ-ਅਦਾਕਾਰਾ ਨੂਰ ਜਹਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰੇਂਦਰ ਜੋਸ਼ੀ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾਵਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਯੁੱਗ ਵਿਚ, ਦਿਲੀਪ ਕੁਮਾਰ, ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਦੇਵ ਆਨੰਦ ਦੀ ‘ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ’ ਨੇ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ। ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਇਸ ‘ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ’ ਨੇ ਸਿਨੇਮਾ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਆਇਆ ਵੀ ਅਤੇ ਹਸਾਇਆ ਵੀ। ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਵੀ ਜਨਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯੁੱਗ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿਨੇਮਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਤੋਂ ਗਦਗਦ ਹੋ ਉੱਠੇ।
ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਇਸ ‘ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ’ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਭਾਰਤ ਭੂਸ਼ਣ, ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਥ, ਮਹੀਪਾਲ, ਸਾਹੂ ਮੋਦਕ ਅਤੇ ਰੰਜਨ ਵਰਗੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਸਟਾਈਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਤੀਜੇ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਸ਼ੰਮੀ ਕਪੂਰ, ਧਰਮਿੰਦਰ, ਜਤਿੰਦਰ, ਸੰਜੀਵ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਵਰਗੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਅਦਾਕਾਰਾਂ, ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਜੁਬਲੀ ਸਟਾਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਪਰਦੇ ’ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 1969 ਤੋਂ 1975 ਤੱਕ, ਰਾਜੇਸ਼ ਖੰਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਨਾਲ ਮੁੰਬਈ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੌਥੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਸਲਮਾਨ ਖਾਨ, ਆਮਿਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਰੁਖ ਖਾਨ ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਕਰ ਲਿਆ।
ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਦਾਕਾਰ ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ ਕਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੇ। ਚਾਰਾਂ ਹੀ ਦੌਰਾਂ ਵਿਚ, ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਉਰਫ਼ ‘ਭਾਰਤ ਕੁਮਾਰ’ ਉਰਫ਼ ਹਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਸਵਾਮੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਨਿਰਮਾਤਾ ਨੇ ਸਿਨੇਮਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮੋਹਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਭਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਖੁਦ ਦਿਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਵਰਗੇ ‘ਟ੍ਰੈਜਡੀ ਕਿੰਗ’ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਸ਼ਬਨਮ’ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਫਿਲਮੀ ਨਾਂ ਹਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਸਵਾਮੀ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਫਿਲਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ‘ਸ਼ਾਦੀ’, ‘ਫੈਸ਼ਨ’, ‘ਹਨੀਮੂਨ’, ‘ਚੰਦਾ’, ‘ਸਹਾਰਾ’, ‘ਪੀਆ ਮਿਲਨ ਕੀ ਰਾਤ’, ‘ਸੁਹਾਗ ਸਿੰਦੂਰ’, ‘ਰੇਸ਼ਮੀ ਰੁਮਾਲ’ ਫਲਾਪ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਲਾਪ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।
ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸਿਨੇਮਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੇ ਤਾਂ ਸਹੁੰ ਵੀ ਖਾਧੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਫਿਲਮ ਨਹੀਂ ਦੇਖਾਂਗਾ ਪਰ 1962 ਵਿਚ ਵਿਜੇ ਭੱਟ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਹਰਿਆਲੀ ਔਰ ਰਾਸਤਾ’ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਨੌਜਵਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਵਿਚ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ। 1962 ਵਿਚ ਹੀ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਡਾਕਟਰ ਵਿਦਿਆ’ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਦਾਕਾਰਾ ਵੈਜੰਤੀ ਮਾਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਹਿੱਟ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਵੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜ ਖੋਸਲਾ ਨਾਲ ਮਨੋਜ ਨੇ ‘ਮੇਰਾ ਸਾਯਾ’ ਅਤੇ ‘ਅਨੀਤਾ’ ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ।
1965 ਵਿਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਜੋ ਸ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ, ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣ, ਪ੍ਰੇਮ ਚੋਪੜਾ ਅਤੇ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਵਪੂਰਨ ਅਦਾਕਾਰੀ ਨਾਲ ਸਿਨੇਮਾ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਮੰਤਰਮੁਗਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫਿਲਮ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਵਿਚ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਭਾਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹ ਲਿਆ।
‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਫਿਲਮ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਰਹੂਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਖੁਦ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ-ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ’ਤੇ ਇਕ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ’ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮੁੰਬਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿਚ ਫਿਲਮ ‘ਉਪਕਾਰ’ ਦੀ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਲਿਖੀ। ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ, ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਡਰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਇਕ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਰਮੇਸ਼ ਕਪੂਰ, ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਉਪਕਾਰ’ ਨੂੰ ਕਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਗੁੰਮਨਾਮ’ ਨੇ ਸਿਲਵਰ ਜੁਬਲੀ ਮਨਾਈ। ‘ਗੁੰਮਨਾਮ’ ਵੀ ‘ਵੋ ਕੌਨ ਥੀ’ ਵਰਗੀ ਥ੍ਰਿਲਰ ਫ਼ਿਲਮ ਸੀ।
1968 ਵਿਚ, ਫਿਲਮ ‘ਆਦਮੀ’ ’ਚ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਅਦਾਕਾਰ ਦਿਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਨਾਲ ਅਦਾਕਾਰੀ ’ਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ। 1970 ’ਚ ਆਈ ਫਿਲਮ ‘ਪੂਰਵ ਔਰ ਪਛਚਿਮ’ ਵਿਚ, ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਸਾਇਰਾ ਬਾਨੋ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ’ਚ ਰੰਗੀ ਹੋਈ ਦਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਜੋਕਰ’ ਵਿਚ ਸਿੰਮੀ ਗਰੇਵਾਲ ਨਾਲ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। 1971 ’ਚ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ‘ਬਲੀਦਾਨ’, ‘ਬੇਈਮਾਨ’ ਅਤੇ ‘ਸ਼ੋਰ’ ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਜਮਾਇਆ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ‘ਬੇਈਮਾਨ’ ਲਈ ‘ਸਰਬੋਤਮ ਅਦਾਕਾਰ’ ਫਿਲਮ ਫੇਅਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ। 1970 ’ਚ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਫਿਲਮ ‘ਰੋਟੀ ਕੱਪੜਾ ਔਰ ਮਕਾਨ’ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ।
ਦੋਸਤੋ, ਜਿੱਥੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਹਰਫਨਮੌਲਾ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਵੀ ਚੰਗੇ ਸਬੰਧ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1992 ਵਿਚ ‘ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ’ ਅਤੇ 2015 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਕਲਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ‘ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ’ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਬੈਸਟ ਐਕਟਰ’ ਵਜੋਂ ਕਈ ਫਿਲਮ ਫੇਅਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ। 2012 ’ਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਭਾਰਤ ਗੌਰਵ’ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1937 ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2025 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਹਿੰਦ ਸਮਾਚਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੇ।
–ਮਾਸਟਰ ਮੋਹਨ ਲਾਲ
ਸਾਬਕਾ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਮੰਤਰੀ, ਪੰਜਾਬ
ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦਾ ਫੈਸਲਾ, ‘ਹਾਦਸਿਆਂ ’ਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ‘ਕੈਸ਼ਲੈੱਸ ਟ੍ਰੀਟਮੈਂਟ ਯੋਜਨਾ’ ਛੇਤੀ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇ'
NEXT STORY 
