ਅੱਜ ਦੀ ਭੱਜ-ਦੌੜ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੱਕ ਸਿਮਟ ਰਹੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸਿੰਗਲ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਰੁਝਾਨ, ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਚੋਲਾ ਪਹਿਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮੋਢਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਚਾਰ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਕ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ’ਚ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ।
ਦਰਅਸਲ, ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਕੱਲ੍ਹ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਹੱਸਦਾ ਸੀ, ਰੋਂਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਬੇਜਾਨ ਸਰੀਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੋਢਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਸੀਂ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿਚ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਗੱਠੜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਦੀ ਅਗਨੀ ਵਿਚ ਝੋਕ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਅੱਜ, ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਆਮ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਚਿਤਾ ਬਲ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੱਕੜਾਂ ਪਾਉਣ ਆਏ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨਾਂ ’ਤੇ ਜਾਂ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸੋਗ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਸੋਗਗ੍ਰਸਤ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ, ਛੋਟਾ ਜਾਂ ਵੱਡਾ, ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ‘ਰਾਮ ਨਾਮ ਸਤਯ ਹੈ’ ਦੀ ਗੂੰਜ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵਿਦਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।
ਉਹ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇਕ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਬੰਧਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਅਟੁੱਟ ਫਰਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਕ ਪੁਰਾਣੇ ਸੁਪਨੇ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਇਕ ‘ਰਸਮ’ ਹੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਦੁਨਿਆਵੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਲੋਕ ਫ਼ੋਨ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਹ ਜਾਂਦੇ ਵੀ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿ ਹੋਰ ਕੌਣ-ਕੌਣ ਆਇਆ ਹੈ। ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਵਿਚ ਵੀ ਚਿਤਾ ’ਤੇ ਲੱਕੜ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਤੁਰੰਤ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਂ ਕਿਸ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ।
ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਕਟਾਅ : ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਮੌਤ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਕ ਨਵੀਂ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਨੂੰ ‘ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਰਸਮਾਂ’ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਸਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣਾ ਵੀ ਹੈ।
ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹੋ।
ਅਗਨੀ ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ : ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਸਬਕ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਵਿਚ ਗੁਆਚੇ ਰਿਸ਼ਤੇ : ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਇਕ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਇੰਨਾ ਇਕੱਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਸਿਰਫ਼ ‘ਆਰ. ਆਈ. ਪੀ.’ ਲਿਖ ਕੇ ਸੋਗ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ‘ਅਸੀਂ’ ਤੋਂ ‘ਮੈਂ’ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੁਣ ‘ਜ਼ਰੂਰਤ’ ’ਤੇ ਟਿਕੇ ਹਨ, ‘ਸੰਬੰਧ’ ’ਤੇ ਨਹੀਂ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਢੰਗ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਹੈ।
ਕੀ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਰਸਮ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ : ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇੰਨੇ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਡੋਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੋਗ ਦੇ ਪਲ ਵਿਚ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇ?
ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਰਸਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਲਗਾਅ ਦਿਖਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਚੱਕਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ।
ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ‘ਪਿਕ ਐਂਡ ਚੂਜ਼’ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਜਾਂ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰੁਤਬੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕਿਸ਼ੋਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਣ ਦੇਣ ਦਾ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਖੇਗੀ?
ਸੌਰਭ ਕੁਮਾਰ
ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਵੇਗਾ ਜਾਤੀ ਦਾ ਜਿੰਨ
NEXT STORY 
