ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਆਪਣੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਪੁਰਬ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲੜੀ ਦਰਮਿਆਨ ਜਿੱਥੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ 75 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਹੋਵੇਗਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਚਾਰ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਬਲਿਦਾਨ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੱਲਿਆ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ‘ਸਵੈ’ ਦੇ ਭਾਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸਵਧਰਮ, ਸਵਰਾਜ ਅਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਦੀ ਤ੍ਰਿਵੈਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੱਥ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਨੀਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਚੇਤਨਾ ਅੰਤਰਧਾਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਗੀ ਸੀ।
ਯੁੱਗਾਂ-ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਵਸਿਆ ‘ਸਵੈ’ ਦਾ ਭਾਵ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਕਦਮ-ਕਦਮ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਕਤਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਕੀਤਾ, ਪੇਂਡੂ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਰਵਪੱਖੀ ਹਮਲਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਭਾਰਤ ਨੇ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।
ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਜਿੱਥੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਉੱਥੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ’ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਥਾਂ-ਥਾਂ ’ਤੇ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮਾਜ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪਣੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜਾਗੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਜ਼ਾਲਿਮਾਨਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟੇ। 1857 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਦੇਸ਼ ਪੱਧਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਇਸਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਲਿਦਾਨ ਦਿੱਤਾ।
ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਸ਼ੀ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸੀਟੀ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਦਿਆ ਪੀਠ, ਐਮ.ਡੀ.ਟੀ ਹਿੰਦੂ ਕਾਲਜ ਤਿਰੁਨੇਲਵੇਲੀ, ਕਰਵੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾ, ਡੇਕਨ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂਕੁਲ ਕਾਂਗੜੀ ਵਰਗੇ ਸੰਸਥਾਨ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ-ਨੌਜਵਾਨਾਂ ’ਚ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਪ੍ਰਫੁੱਲਚੰਦਰ ਰਾਏ ਅਤੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਬਸੁ ਵਰਗੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਨੰਦਲਾਲ ਬੋਸ, ਅਵਨੀਂਦਰਨਾਥ ਠਾਕੁਰ, ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ ਵਰਗੇ ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਮਾਖਨ ਲਾਲ ਚਤੁਰਵੇਦੀ ਸਮੇਤ ਲਗਭਗ ਹਰ ਨੇਤਾ ਪੱਤਰਕਾਰਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਜਨ-ਜਾਗਰਣ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਗਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦਯਾਨੰਦ, ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਅਤੇ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਅਰਵਿੰਦ ਆਦਿ ਮਨੀਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਖੇਤਰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਵਾਂਝਿਆ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਨੂੰ ਧਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ਿਆਮਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਰਮਾ, ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਅਤੇ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ’ਚ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਲੰਦਨ ਦਾ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਚੁਕਿਆ ਸੀ। ਕ੍ਰਾਂਤੀਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ 1857 ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ’ਚ ਬੇਹੱਦ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਾ ਹੋਇਆ। ਖੁਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਕਾਪੀਆਂ ਛਪਵਾ ਕੇ ਵੰਡੀਆਂ ਸਨ।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸੂਰਜ ਉੱਗਿਆ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਉਸ ’ਤੇ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹਾਲਤਾਂ ’ਚ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦਾ ਸਿਹਰਾ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੈਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਖੂਨ-ਪਸੀਨਾ ਵਹਾਇਆ। ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਅਰਵਿੰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਾਗਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਐਲਾਨ ਉਦੋਂ ਸੱਚ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣੀ। ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ, ਸਾਰੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦਾ ਕਦੇ ਨਾ ਛੁਪਣ ਵਾਲਾ ਸੂਰਜ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਡੁੱਬ ਗਿਆ।
ਭਾਰਤ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਸਫਲ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਪੀ ’ਚ ਚਿੱਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰਾਮਰਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਵਿਆਸ, ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਵਰਗੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ।
‘ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹਾਉਤਸਵ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਲਿਦਾਨੀਆਂ, ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਧੰਨਵਾਦ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਬਲਿਦਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਬਣਦੀ ਥਾਂ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੇਨਾਮ ਵੀਰਾਂ, ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੀਲ ਦਾ ਪੱਥਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋਈਆਂ, ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਚੇਤੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਹੇਜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਣ ਸਕਣ ਕਿ ਅੱਜ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਸਾਧਨਾ, ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵਿਚ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਤਕ ਵਹਾਏ ਗਏ ਹੰਝੂਆਂ ਅਤੇ ਖੂਨ-ਪਸੀਨੇ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੈ।
ਦੱਤਾਤ੍ਰੇਅ ਹੋਸਬਲੇ (ਰਾਸ਼ਟ੍ਰੀਯ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ਸਰਕਾਰਜਵਾਹ)
‘ਆਜ਼ਾਦੀ’ ਦੇ 75ਵੇਂ ਸਾਲ ’ਚ ਦਾਖਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਦੇਸ਼
NEXT STORY