ਸ਼ੇਵਕ ਮੌਤ ਦਾ ਇੱਕ ਦਰਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਈ ਯੁੱਧਾਂ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਗਵਾਹ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਕਈ ਲਾਸ਼ਾਂ ''ਤੇ ਇਕੱਲਾ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਹੈ।
ਸ਼ੇਵਕ ਨਦੀ, ਜੋ ਲੱਦਾਖ ਰਾਹੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਲਟਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਵੀ ''ਮੌਤ'' ਹੈ।
ਤਕਰੀਬਨ 23 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਮ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਲਾਂ ਮਾਰਦੀ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅੱਗੇ ਬੇਵੱਸ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
ਉਹ ਕਾਰਗਿਲ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਸਨ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਉੱਚੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ''ਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ''ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿਜੇ'' ਅਤੇ ''ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕੋਹ-ਏ-ਪੈਮਾ'' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਇਹ ਯੁੱਧ ਸੈਕਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਕਈ ਮੋਰਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ੇਵਕ ਨਦੀ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਫਰਹਤ ਹਸੀਬ ਹੈਦਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਹਨੀਫ ਉੱਦੀਨ ਵੀ ਇਸ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਬਰਫੀਲੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਕੈਪਟਨ ਫਰਹਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ 7 ਐਨਐਲਆਈ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੈਪਟਨ ਹਨੀਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ 11 ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਰਾਈਫਲਜ਼ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਸਨ। ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੋਰਚਿਆਂ ''ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀ ਗੁਆ ਦਿੱਤੇ।
- ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਇਹ ਜੰਗ ਮਈ ਤੋਂ ਜੁਲਾਈ 1999 ਤੱਕ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕਾਰਗਿਲ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀਆਂ ਬਰਫ਼ੀਲੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ''ਤੇ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ।
- ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਅੰਕੜੇ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 300 ਤੋਂ 500 ਵਿਚਕਾਰ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ।
- ਜੰਗ ਕਿਉਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਜੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵੱਲ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
- ਅੱਜ 23 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੇ ਗਏ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਤਾਂ ਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ''ਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਚਾਦਰ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਹਨ।
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਅੰਕੜੇ ਜਨਤਕ ਰਿਕਾਰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹਨ।
- ਇਸ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ''ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿਜੇ'' ਅਤੇ ''ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕੋਹ-ਏ-ਪੈਮਾ'' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
- ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਗੁਮਸ਼ੁਦਾ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਕਦੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਈਆਂ।
ਬੇਹੱਦ ਖ਼ਰਾਬ ਮੌਸਮ, ਕੱਚੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਦੋ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ''ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਅਸੰਭਵ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਕੈਪਟਨ ਫਰਹਤ ਹਸੀਬ: ''ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ''
ਕਪਤਾਨ ਫਰਹਤ ਹਸੀਬ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਕਾਊਟਸ ਵਿਰੁੱਧ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇ ਨਾਲ 11 ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਉਸ ਦਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣਾ ਟੀਚਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ 24 ਭਾਰਤੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ''ਤੇ ਪਰਤਦੇ, ਉਚਾਈ ''ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਚੌਕੀਆਂ ਤੋਂ ਤੋਪਖਾਨੇ ਵਰ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਹਮਲੇ ਦੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ।
ਉਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਜਾਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ।, ਬਚੇ ਇਕੱਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸੁਲੇਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੈਪਟਨ ਫਰਹਤ ਹਸੀਬ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ''ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਲੜਦੇ ਰਹੇ''।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਹਨੀਫ਼ ਉੱਦੀਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਇੱਕ ਚੌਕੀ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਕਲੇ ਸਨ।
ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਤੁਰਤੁਕ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ''ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੈਪਟਨ ਹਨੀਫ਼ ਉੱਦੀਨ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਸਿਪਾਹੀ ਵਾਂਗ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ ਪਰ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਚੌਕੀ ਹਾਸਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਜਿਸ ਲਈ ਨਿਕਲੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਦਸਤੇ ਨੇ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਹਨੀਫ਼ ਉੱਦੀਨ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਮਾਰੇ ਗਏ।
ਇਹ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਖੇਤਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸ਼ੇਵਕ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕਈ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਬਰਫ਼ ਉੱਤੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।
ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਅਤੇ ''ਲਾਪਤਾ ਜੋ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਨ ਲਏ ਗਏ'' ਅਫ਼ਸਰ
ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ''ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਇਕ ਸੂਚੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ 25 ਅਫ਼ਸਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 4 ਅਫ਼ਸਰ ''ਲਾਪਤਾ’ ਯਾਨਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰੇ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਭਾਵ ਜਿਹੜੇ ਅਫ਼ਸਰ ਲਾਪਤਾ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ''ਸ਼ਹੀਦ'' ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਨਿਯਾਲ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਕੈਪਟਨ ਅਹਿਸਾਨ ਵਸੀਮ ਸਾਦਿਕ, ਸ਼ੇਵਕ ਸਬ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਕੈਪਟਨ ਤੈਮੂਰ ਮਲਿਕ, ਬਨਿਆਲ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਮੇਜਰ ਅਬਦੁਲ ਵਹਾਬ ਅਤੇ ਟਾਈਗਰ ਹਿਲਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਹਾਸ਼ਿਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
:
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੈਪਟਨ ਤੈਮੂਰ ਮਲਿਕ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਪਰ ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰ ਹੁਸੈਨ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਫਰਹਤ ਹਸੀਬ ਹੈਦਰ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਲਈ ਮੈਂ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਹੁਸੈਨ: ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਸਾਥੀ ਜੋ ਟਾਈਗਰ ਹਿਲਜ਼ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ
ਤੁਸੀਂ ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਸੀ।
ਅਜਿਹਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਿਸੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਦਾਦ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਲਿੱਖ ਕੇ ਕਹੇ ਕਿ ਇਸ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਫ਼ੌਜੀ ਸਨਮਾਨ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਹੈਦਰ ਨਾਲ ਵੀ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਉਸ ਆਖ਼ਰੀ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਫ਼ਸਰ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ।
ਇਹ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਹੁਸੈਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ''ਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿਚ ਚੱਕਲਾਲਾ ਮਿਲਟਰੀ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਚੌਕ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਰ ਹੁਸੈਨ ਟਾਈਗਰ ਹਿੱਲਜ਼ ''ਤੇ ਹੀ ਦਫ਼ਨ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਦੇ ਘਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈਏ ਤਾਂ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਮੈਡਲ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ, ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰ ਸਾਬਕਾ ਫ਼ੌਜੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜਨਰਲ ਰਿਟਾਇਰਡ ਪਰਵੇਜ਼ ਮੁਸ਼ੱਰਫ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ।
ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਹੁਸੈਨ 14 ਜੂਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਆਏ ਸਨ।
ਵੀਡੀਓ: ਬੀਬੀਸੀ ਦੇ ਆਰਕਾਈਵ ਤੋਂ ਦੇਖੋ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਦੀ ਕਵਰੇਜ ਦੀ ਵੀਡੀਓ
''ਉਹ ਰਾਤ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਕੂਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਰਾਤ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੰਮੀ, ਤੁਸੀਂ ਲੇਟ ਜਾਓ, ਮੈਂ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਲਵਾਂ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਘੁੱਟਦਾ, ਅਤੇ ਆਪ ਥੱਲੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ। 15 ਜੂਨ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਤੁਸੀਂ ਟ੍ਰੈਕ ਕਿਉਂ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਇੰਨੀ ਚੰਗੀ ਯੂਨਿਟ ਛੱਡ ਕੇ ਐਸਐਸਜੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹੋ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਮੀਨ ''ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਤਾਂ ਫਿ ਮਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਫੌਜ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਭੇਜਿਆ ਸੀ?''
ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਅੰਮਾਰ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਜੋ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੀ
15 ਜੂਨ ਨੂੰ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਕ, ''ਉਸੇ ਰਾਤ ਅੰਮਾਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਚੈੱਕ ਬੁੱਕਾਂ ''ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ। ਉਸੇ ਪਲ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ''ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਹੰਝੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ''ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੰਮੀ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰ ਹੋ। ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਗੋਡਿਆਂ ''ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਫਿਰ ਫੌਜ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੁਕਾਨ ''ਤੇ ਬਿਠਾਓ।
ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਗਿਲਗਿਤ ਨੇੜੇ ਉੱਤਰੀ ਲਾਈਟ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬੁੰਜੀ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਤੂਰ ਰਾਹੀਂ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਗਲਟਾਰੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।
ਗਲਟਾਰੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ 12 ਐਨਐਲਆਈ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਅਫ਼ਸਰ ਕਰਨਲ ਖਾਲਿਦ ਨਜ਼ੀਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਵਜੋਂ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਟਾਈਗਰ ਹਿਲਸ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ 25 ਜੂਨ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚੇ।
ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਨੇ ਇੱਥੇ ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਕੋਰਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਵੀ ਰਹੇ ਸਨ।
ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਟਾਈਗਰ ਹਿੱਲਜ਼ ''ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਟਾਈਗਰ ਹਿੱਲਜ਼ ''ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਪੰਕਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਡ ਨੰਬਰ 129 ਏ, ਬੀ ਅਤੇ ਸੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ 129ਬੀ ''ਤੇ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਪੰਕਤੀ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ। ਇੱਥੇ ਟਾਈਗਰ ਹਿਲਜ਼ ਦੀ ਚੋਟੀ ''ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੋਸਟ ''ਤੇ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਸਮੇਤ 23 ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 129 ਬੀ ''ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਦੀ ਪੋਸਟ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਪੰਕਤੀ ਢਹਿ ਗਈ।
ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਦਾ ਆਖਰੀ ਆਪਰੇਸ਼ਨ
ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਸੀ।
4 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ੇਰ ਖ਼ਾਨ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ''ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।
ਕਰਨਲ (ਸੇਵਾਮੁਕਤ) ਅਸ਼ਫਾਕ ਹੁਸੈਨ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ''ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ''ਤੇ ਤਕਰੀਰ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਨਮਾਜ਼ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਨਾਲ ਹਮਲੇ ''ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ।''
ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਇਕਬਾਲ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚੌਕੀ ''ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਚੌਕੀ ''ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਫ਼ੌਜੀ ਸਨਾਈਪਰਾਂ (ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ਾਂ) ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਿਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦੱਸੀ।
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅੰਮਾਰ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਾਗਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸੀ। ਲਿਖਣਾ ਅਤੇ ਪਾੜ ਦੇਣਾ। ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਰਾਤ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ''ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਨੇ ਤਹਜੂਦ ਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਅਦਾ ਕੀਤੀ (ਰਾਤ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪਹਿਰ ਦੀ ਨਮਾਜ਼) ਅਤੇ ਫਿਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੋਸਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਲਾਕਿੰਗ ਪੋਜੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।
''ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਸਵੇਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਅੰਮਾਰ ਨੇ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ, ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ, ਉੱਠ, ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕੈਪਟਨ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, ਪਹਿਲਾਂ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹੋ, ਫਿਰ ਅੰਮਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਉੱਪਰ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਇੱਕ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਨਾਬ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਜਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਾਇਰਾਂ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ?'' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਜਵਾਨ ਵੀ ਸਨ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲੜਨ ਲਈ ਨਿਕਲੇ ਤਾਂ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅੰਮਾਰ ਬਚ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਚੋਟੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਾਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਕੈਂਪ ਸਨ, ਜੇ ਉਹ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇ। ਦੋਵੇਂ ਸਨਾਈਪਰ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਅੰਮਾਰ ਦੇ ਸਿਰ, ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਲੱਤ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਡਿੱਗ ਗਏ।''
''ਜਨਰਲ ਮੁਸ਼ੱਰਫ਼ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ-ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣਗੇ''
ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਟਾਈਗਰ ਹਿਲਜ਼ ''ਤੇ ਹੀ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਜੰਗ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ''ਤੇ ਨਮਾਜ਼-ਏ-ਜਨਾਜ਼ਾ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਝੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਫ਼ਨਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਦਿਖਾਈਆਂ।
ਇਹ ਉਹ ਖ਼ਬਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕੁਝ ਤਸੱਲੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜਨਰਲ ਪਰਵੇਜ਼ ਮੁਸ਼ੱਰਫ਼ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ''ਜਨਰਲ ਮੁਸ਼ੱਰਫ਼ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਏ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ? ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਓ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਆਵਾਂਗੇ।
''ਫਿਰ ਮੈਂ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਦਿੰਦੀ ਰਹੀ, ਫ਼ੌਨ ਕਰਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਹ SSG ਦੀ ਰੀ-ਯੂਨੀਅਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਗਏ ਸੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।''
''ਪੈਸਾ, ਜ਼ਮੀਨ, ਫਲੈਟ… ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ''
ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ, ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
''ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ''ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਮੰਗ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ''ਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਲਾਸ਼ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਰੋਈ ਕਿ ਮੇਜਰ ਸਾਹਬ (ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਦੇ ਪਿਤਾ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਲੈ ਜਾਣ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ''ਨਹੀਂ ਅੰਮਾਰ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਨਾ ਕਰੋ। ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ।''
''ਬੱਸ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰੋ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਓ ਕਿ ਬੱਚੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣਗੇ। ਮੁਸ਼ੱਰਫ਼ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਆਉਣਗੇ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਥੱਕ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈ।''
ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਦੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ੌਜ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਸਿਤਾਰਾ-ਏ-ਜ਼ੁਰਅਤ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਪੈਕੇਜ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੋਰਚੇ ''ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਵਾਰਨ ਵਾਲੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਹੈ।
''ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ। ਉਹ ਰੱਬ ਕੋਲ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ। ਅੰਮਾਰ ਦੀ ਯੂਨਿਟ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੋਰਸਮੇਟ ਹਰ ਮੌਕੇ ''ਤੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਗਮੀ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਅੰਮਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਅੰਮਾਰ ਮਿਲ ਗਏ।''
ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਇੱਕ ਆਮ ਮਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗੁਆਚ ਜਾਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲੁਕਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
''ਫੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੰਮਾਰ ਨੂੰ ਸਿਤਾਰਾ-ਏ-ਜੁਰਅਤ ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਪੈਸਾ, ਜ਼ਮੀਨ, ਫਲੈਟ, ਇਹ ਘਰ - ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ। ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਅੰਮਾਰ ਖਰੀਦ ਸਕਦੀ ਹਾਂ?’
ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ: ''ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਵਾਂਗਾ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ''
ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ''ਤੇ ਦਫ਼ਨ ਹੋਏ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਇਕੱਲੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਫ਼ਸਰ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਸੀ।
ਇਕ ਸਾਬਕਾ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਰਾਚੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਾਈਗਰ ਹਿਲਸ ''ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉੱਥੇ ਖਰਾਬ ਮੌਸਮ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ।
ਉਹ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ''ਤੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ''ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਜ਼ਿੱਦ ''ਤੇ ਅੜੇ ਸਨ''। ਆਖਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟਾਈਗਰ ਹਿੱਲਜ਼ ਦੇ ਸਿਖਰ ''ਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚੌਕੀ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਟਾਈਗਰ ਹਿੱਲਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੋਟੀ ''ਤੇ ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖ਼ਾਨ ਤਾਇਨਾਤ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਡੂੰਗਾ ਸਾਹ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ੇਰ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਮੈਂ ਉਸ ਚੌਕੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਾਂਗਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਵਾਂਗਾ।"
ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਰਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਭਾਰਤੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ । 5 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਕੈਪਟਨ ਕਰਨਲ ਸ਼ੇਰ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਅੰਮਾਰ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਦੀ ਪੋਸਟ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ''ਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣੀ ਭਾਰਤੀ ਚੌਕੀ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ''ਚ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ।
ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਹੁਣ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਚੌਕੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ''ਤੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸੀਮਤ ਅਤੇ ਜੋਖਮ ਭਰਿਆ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਟੋਲੀਆਂ/ ਸਮੂਹਾਂ ''ਚ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਚੌਕੀਆਂ ਦੀ ਨੱਕ ਥੱਲੋਂ ਗੁਪਤ ਰਸਤੇ ''ਚੋਂ ਲੰਘਣ ਲਈ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ੀਲੀ ਢਲਾਣ ਤੋਂ ਫਿਸਲਦੇ / ਖਿਸਕਦੇ ਹੋਏ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵੱਲ ਵਧੇ।
ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪੋਸਟ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫੋਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ ਸਨ, ਸਿਰਫ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ।
ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ '' ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਪੋਸਟ ''ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਆਖਰੀ ਅਫ਼ਸਰ ਸਨ''।
ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੇ ਆਖਰੀ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ''ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਨੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਢਲਾਣ ਤੋਂ ਛਾਲ ਨਹੀਂ ਮਾਰੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੂਜੇ ਫੌਜੀ ਉੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਨ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਮੇਜਰ ਅਰਸ਼ਦ ਨੂੰ ਛਾਲ ਮਾਰਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ''।
ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਹਸੀਬ: " ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਾਪਸ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵੇਗਾ"
ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਹਸਨ ਹੈਦਰ ਜੂਨ 1999''ਚ ਕਾਰਗਿਲ ਮੋਰਚੇ ''ਤੇ ਇਕਬਾਲ ਚੌਕੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਇਹ ਤੁਰਤੁਕ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਚੋਟੀਆਂ ''ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਲਈ ਭਿਆਨਕ ਜੰਗ ਜਾਰੀ ਸੀ।
ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਹਸੀਬ ਹੈਦਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿੱਲਾ ਗੰਗ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੱਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਕਮਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਲੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਡਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 90 ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਵੇਗੀ। ਬੁਢਾਪੇ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ''ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਾਪਸ ਜਰੂਰ ਆਵੇਗਾ'' ਅਤੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲਣਾ ਅਤੇ ਰੋਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਕੈਪਟਨ ਹਸੀਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਇਤਰਤ ਹੁਸੈਨ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ''ਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ''ਕੈਪਟਨ ਫਰਹਤ ਪਰਿਵਾਰ/ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਮਾਣ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦਿੱਤੀ ਹੈ''।
ਇਤਰਤ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ "ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਹਸੀਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਾ ਮੁਰਾਦ ਲੜੀ ਸ਼ੂਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਜਦਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਹੱਸਮੁੱਖ ਔਰਤ ਸੀ, ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਘੱਟ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਬਣ ਗਈ।"
ਵੀਡੀਓ: ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਜੰਗ ਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਿਉਂ ਜਾਰੀ ਰਹੀ?
ਵਰਦੀ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ
ਇਤਰਤ ਹੁਸੈਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਔਰਤ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪਰੇਡ ਨਾ ਵੇਖੇ।
ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੀ ਵਰਦੀ ਵੇਖਦੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮਾਂ ਤਾਂ ਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਨਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਰੋ ਵੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਫੌਜ ''ਚ ਭੇਜਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"
ਕੈਪਟਨ ਫਰਹਤ ਜਿਸ ਮੋਰਚੇ ''ਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਲੇਮਾਨ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਤਰਤ ਹੁਸੈਨ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ "ਕੈਪਟਨ ਹਸੀਬ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਮਿਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਲਾਨਾ ਇਲਾਕਾ ਖਾਲੀ ਕਰਨਾ ਹੈ।"
" ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਿਰਫ ਉਹੀ ਆਉਣ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ , ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਰਤ ''ਚ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਾਂਗੇ।"
" ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਸੀਅਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ''ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਕਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਮਾਜ਼ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਲਈ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਅਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹਾਂ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਆਲਿਮ-ਏ-ਦੀਨ (ਮੌਲਾਨਾ) ਤੋਂ ਪੁੱਛੋਂ ਕਿ ਕੀ ਹੁਕਮ ਹੈ।"
ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਲ੍ਹਾ-ਹੂ-ਅਕਬਰ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਲਾਕਾ ਖਾਲੀ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।
ਪਰ ਫਿਰ ਉਹ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਦੀ ਲਪੇਟ ''ਚ ਆ ਗਏ।
"ਇਸ ਇਲਾਕੇ ''ਚ ਲੁਕਣ ਲਈ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਆੜ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਪੱਥਰ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿ ਗੋਲੀ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਇਸ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬੱਚ ਨਾ ਸਕੇ। ਦੋ ਸਿਪਾਹੀ ਬਚੇ ਸਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ''ਚੋਂ ਇੱਕ ਜ਼ਖਮਾਂ ਦੀ ਤਾਬ ਨਾ ਚੱਲ ਸਕਿਆ । ਦੂਜੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸੁਲੇਮਾਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਹਸੀਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ।"
ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਬੰਧ ''ਚ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲੋਂ ਹੋਰ ਕਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਫੀਸਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਉੱਥੇ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ।"
"ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਉਣ। ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਣਾ ਕਿ ਸੁਪਰਦ-ਏ-ਖ਼ਾਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਕਦੇ ਫਤਿਹਾ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ, ਕਦੇ ਕੁਰਾਨਖਾਨੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ , ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦੁੱਖ ਥੋੜਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"
ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਥੋਹ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਸੁਣੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਹਨ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਗੇ। ਪਰ ਹੁਣ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਅਰਸਾ ਲੰਘ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਨੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ''ਚ ਮਰਹਿਮ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
"ਮੈਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਗੋਲੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।"
ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਵਾਪਸ ਨਾ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ
ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਜੰਗ ''ਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਬੀਬੀਸੀ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ''ਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ, ਜੰਗ ''ਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ''ਚ ਮੌਜੂਦ ਸਿਵਲ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ , ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਫੌਜੀ ਚੌਕੀਆਂ ਤੱਕ ਸਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ।
ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਵਾਪਸ ਨਾ ਆਉਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਨ ਹਨ, ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਬੀਬੀਸੀ ਨੇ ਸਕਰਦੂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹੁਸੈਨ ਨਾਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਤੱਕ ਸਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਠੇਕੇ ''ਤੇ ਗੱਡੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਖੇਤਰ ਤੱਕ ਗੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਤੱਕ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ।
“ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਟਰੈਕ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਇਲਾਕੇ ਤੱਕ ਹੀ ਗੱਡੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਆਦਿ ਦਾ ਸਮਾਨ ਦੇ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਪਸੀ ''ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ''ਚੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਵਾਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕੈਂਪ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।"
ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਅਫ਼ਸਰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਆਸਿਫ਼ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ''ਚ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਵੱਜੋਂ ਫੌਜ ''ਚੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਜੰਗਬੰਦੀ ਸਮਝੌਤੇ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੈਨਿਕਾਂ ''ਤੇ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਰਹੇ ਸਨ।
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਆਸਿਫ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਫੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪੋਸਟ ''ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ 24 ਅਤੇ 25 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਉੱਥੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ''ਚ ਸਨ।
ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ
ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰੋ।
ਕਰਨਲ ਆਸਿਫ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਫ੍ਰਿਕਵੇਂਸੀ ਦੱਸੀ ਗਈ, ਜਿਸ ''ਤੇ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੋਸਟ ''ਤੇ ਆਪਣੇ ਹਮਰੁਤਬਾ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ।
ਉਸ ਦਿਨ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕਰਨਲ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਦਰਜਨ ਭਰ ਲੋਕ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਸੈਂਕੜੇ ਅਫ਼ਸਰ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕਿੰਨੇ ਬੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ 10 ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਹਨ। ਜਿਸ ''ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਯਾਰ ਮੇਰੀਆਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ ਪਰ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਇੰਨ੍ਹੀਆਂ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਹਨ?
ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ''ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰੋ। ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਵਾਪਸ ਲਈਆਂ।
ਕੈਪਟਨ ਤੈਮੂਰ ਮਲਿਕ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਵਾਪਸ ਆਈ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਪਟਨ ਤੈਮੂਰ ਮਲਿਕ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਵੀ ਵਾਪਸ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪਹੁੰਚੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕੈਪਟਨ ਤੈਮੂਰ ਮਲਿਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੀ 38 ਆਜਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ 3 ਐਨਐਲਆਈ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ।
ਉਹ 27 ਜੂਨ, 1999 ਨੂੰ ਸ਼ੇਵਕ ਸਬ ਸੈਕਟਰ ''ਚ ਇੱਕ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤੀ ਗੋਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ''ਚ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ''ਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ।
ਕੈਪਟਨ ਤੈਮੂਰ ਮਲਿਕ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ''ਚੋਂ ਬਤੌਰ ਕਰਨਲ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਨਾ-ਨਾਨੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ''ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਹਤੇ ਦੀ ਮੌਤ ਕਿਹੜੇ ਖੇਤਰ ''ਚ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਹੈ।
ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਉਹ ਚਿੱਠੀ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।
ਕੈਪਟਨ ਤੈਮੂਰ ਮਲਿਕ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਤਮਗ਼ਾ-ਏ-ਬਸਾਲਤ ਭਾਵ ਬਹਾਦੁਰੀ ਦਾ ਤਮਗਾ ਨਾਲ ਨਵਾਜਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਕਬੂਜਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ''ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ''ਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਸੀ।
ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ?
ਇਹ ਸਵਾਲ ਅਸੀਂ ਕਈ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ''ਚ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਾਮਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਕਸਰ ਹੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ''ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਪਰ ਨਾਮ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ''ਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਕੁਝ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਬੀਬੀਸੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ''ਚ ਵਧੇਰੇਤਰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਮਾਮਲੇ ''ਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਪੋਗੰਡਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ''ਚ ਕੋਈ ਸੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇਹਾਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਜਾ ਸਕੀਆਂ, ਪਰ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਠੋਸ ਕਾਰਨ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਫੌਜ ''ਚ ਤੈਨਾਤ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਵੀ ਬੀਬੀਸੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ , " ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਕੁਝ ਪੱਤਰ ਵਿਹਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲੇ ਸਨ , ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ''ਚ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ।"
ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਵਾਜ਼ ਸ਼ਰੀਫ਼
ਜੰਗਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਫੌਜਾਂ ਵਾਪਸ ਬਲਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ
ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ, " ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਵਾਪਸ ਬਲਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਤਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਤ ਸਮਝੌਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ''ਚ ਜੰਗਬੰਦੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।"
" ਆਮ ਤੌਰ ''ਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਜੰਗ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਦਿਨ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਧ ਉਹ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਜੰਗਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਈ ਸੀ।"
" ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੰਗ ਜਾਂ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਨਿਯਮ ਹੈ ਕਿ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰੂਪ ''ਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਬਣੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ''ਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੈਅ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕੇ।"
ਵੀਡੀਓ: ਕਾਰਗਿਲ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਘੁਸਪੈਠ ਬਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸ਼ਿਕਵੇ
" ਕਾਰਗਿਲ ''ਚ ਜਦੋਂ ਜੰਗਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੌਜ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਸਾਡੇ 2-2, 3-3 ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ''ਚ ਆ ਰਹੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ,ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਜਾਂ ਅਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਇਲਾਕੇ ''ਚ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਸਨ।"
ਕੁਝ ਫੌਜੀ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ
ਇੱਕ ਹੋਰ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ " ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਜਵਾਨ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਗੋਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਿਆ ਜਾਂ ਮੌਸਮ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਫਿਰ ਖੱਢ ''ਚ ਡਿੱਗ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।"
" ਪਰ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਵਾਪਰੀਆਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਜਵਾਨ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਪੈਨਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਫੌਜੀ ਰਸਤੇ ''ਚ ਹੀ ਰਾਹ ਭਟਕ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।"
:
" ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ''ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਟਰੈਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕੁਝ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ।"
ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਤਰਨਾਕ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਈਨਸਡਿਗਰੀ ''ਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ''ਤੇ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਉਚਾਈ ''ਤੇ ਚੜਨ ਮੌਕੇ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸਿਰਫ 20 ਕਿਲੋ ਭਾਰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ''ਚ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੰਗ ''ਚ ਜ਼ਖਮੀ ਅਤੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਵਾਨਾਂ ''ਚੋਂ ਜ਼ਖਮੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਆਮ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ''ਚ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ''ਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੰਗ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕਾਰਗਿਲ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਮੋਰਚਾ
ਸਾਬਕਾ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਗਿਲ ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਚਾਈ ''ਤੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਖਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਮੌਸਮ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ੀਲੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ''ਚੋਂ ਜ਼ਖਮੀ ਜਾਂ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਟਰੈਚਰ ''ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੋ ਫੌਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਘਸੀਟਦੇ ਹੋਏ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ ਸਨ।
ਇਸ ਜੰਗ ''ਚ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉੱਚੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ ''ਤੇ ਸਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ ''ਤੇ 7 ਤੋਂ 8 ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ''ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਸਤਿਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਖੁਦਾ ਨਾ ਖਾਸਤਾ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਰਸਤੇ ''ਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ ''ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜ਼ਖਮੀ ਜਾਂ ਲਾਸ਼ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਟੀਮ ਦੇ ਦੋ ਫੌਜੀ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਜ਼ਖਮੀ ਫੌਜੀ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉੱਪਰ ਵਾਲੀ ਚੌਕੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੱਕ ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ 2 ਜਾਂ 3 ਮੈਂਬਰ ਹੀ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ 20 ਕਿਲੋ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮਾਨ ਚੁੱਕਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਚੌਕੀ ਤੱਕ ਸਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ''ਚ ਕੁਝ ਸਮੂਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਕੁਝ ਮ੍ਰਿਤਕ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਐਲਓਸੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀਆਂ ''ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਸਲ ''ਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਮੁਜਾਸਿਦੀਨ ਹਨ।
ਇਸ ਬਾਰੇ ''ਚ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਸਬੰਧਤ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ " ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਸੰਦ ਦੇਸ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਹਾਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਈ ਕਦਮ ਵੀ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਐਲਓਸੀ ''ਤੇ ਜੰਗਬੰਦੀ ਲਈ ਹਾਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ''ਚ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਕਦਮ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਨ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਝੂਠੇ ਅਤੇ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਪ੍ਰਚਾਰ ''ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ''ਤੇ ਮਾਣ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੰਗ ਜਾਂ ਫੌਜੀ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਗੱਲ ''ਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੰਗ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ''ਤੇ ਹੋਈ ਹੈ।
ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਇੱਕ ਸੁੰਨਸਾਨ ਥਾਂ ''ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ''ਚ ਅਕਸਰ ਹੀ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਲਾਸ਼ਾਂ ਰਹਿ ਹੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
26 ਜੁਲਾਈ ਤੱਕ ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਖ਼ਤ ਮਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਫੌਜੀ 10 ਦਸੰਬਰ 1998 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਵਧੇਰੇਤਰ ਚੌਕੀਆਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ''ਚ ਆ ਗਏ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਚੌਕੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਹੀ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਕਈ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਪਟਨ ਹਨੀਫ਼ ਉੱਦੀਨ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਤੁਰਤੁਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ''ਚ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਸ਼ੇਵਕ ਨਦੀ ਨੇੜੇ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ''ਤੇ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਰਤੀ ਫੌਜੀ ਸਨਮਾਨ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ''ਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਕੈਪਟਨ ਫ਼ਰਹਤ ਹਸੀਬ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਅੱਜ ਵੀ ਉੱਥੇ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਫ਼ਨ ਹੈ।
(ਬੀਬੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ , , ਅਤੇ ''ਤੇ ਜੁੜੋ।)
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਔਰਤਾਂ ਕੌਣ ਹਨ, ਜਾਣੋ ਇਸ ਸੂਚੀ ਰਾਹੀਂ
NEXT STORY 
