ਨਹਿਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਵਰਤ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਹ ਕਰਵਾਚੌਥ ਦਾ ਵਰਤ ਰੱਖਦੀ ਸੀ, ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਚੰਨ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ ਆਇਰਨ ਲੇਡੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਕਰਵਾਚੌਥ ਵਰਤ ਵੀ ਰੱਖਿਆ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕੁਝ ਮੌਕਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਰਤ ਰੱਖੇ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ।
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਰਵਾਚੌਥ ਵਰਤ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਵੀਂ ਔਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਹੀ ਪਰ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ। ਇੰਦਰਾ ਬਹੁਤ ਸੰਜਮੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ।
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਹਸਤੀ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੰਗਮ ਸੀ। ਉਹ ਆਕਸਫੋਰਡ ਪੜ੍ਹਨ ਗਈ ਅਤੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਕੋਲ ਇਕ ਡੂੰਘੀ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਸੀ। ਪੁਪੁਲ ਜਯਕਰ ਸਮੇਤ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੁਪੁਲ ਜਯਕਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ, ‘‘ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ - ਏ. ਬਾਇਓਗ੍ਰਾਫੀ’’ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ‘‘ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੋ ਸੰਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਲਿਆ : ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧੀ।’’
ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਕਮਲਾ ਨਹਿਰੂ ਬਹੁਤ ਧਾਰਮਿਕ ਸੀ। ਨਹਿਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਤੀਜ, ਹਰਤਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਕਰਵਾਚੌਥ ਵਰਗੇ ਵਰਤ ਆਮ ਸਨ। ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਰਵਾਇਤ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖੀ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।
ਫਿਰੋਜ਼ ਗਾਂਧੀ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਵਰਤ: ਇੰਦਰਾ ਨੇ 1942 ਦੀ ਬਸੰਤ ਵਿਚ ਫਿਰੋਜ਼ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਵਿਆਹ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਅਤੇ ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਰਸਮ ਪਰ ਇਕ ਡੂੰਘਾ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਬੰਧਨ। ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕਰਵਾਚੌਥ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਮੀਡੀਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ। ਇਹ ਵਰਤ ਬਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸੀ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚੁਣਿਆ ਸੀ।
ਕੈਥਰੀਨਾ ਫ੍ਰੈਂਕ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ, ‘‘ਦਿ ਲਾਈਫ ਆਫ਼ ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ’’ ਵਿਚ ਲਿਖਦੀ ਹੈ, ‘‘ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ; ਉਸਦੇ ਲਈ ਵਰਤ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲੋਂ ਸਵੈ-ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ।’’
ਉਹ ਦਿਨ ਭਰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੀ ਸੀ : ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਰੁਟੀਨ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪੂਰੀ ਮੌਨ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਵਿਚ ਬਿਤਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਨਵਰਾਤਰੀ ਦੌਰਾਨ ਫਲ ਖਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਰਵਾਚੌਥ ’ਤੇ ਦਿਨ ਭਰ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵੀ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪਰਿਚਾਰਿਕਾ ਸਰਲਾ ਮਿਸ਼ਰਾ ਨੇ ਇਕ ਯਾਦ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ, ‘‘ਮੈਡਮ ਉਸ ਦਿਨ ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਚੰਦਰਮਾ ਦਿਸਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਅਰਘ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਇਕ ਗਿਲਾਸ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।’’
ਉਸ ਦੇ ਸਟਾਫ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਕਰਵਾਚੌਥ ’ਤੇ ਪੂਰੇ ਦਿਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਭਿੰਨਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਦੇ ਵਰਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਸਾਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਸਾੜ੍ਹੀ ’ਤੇ ਭਾਰੀ ਗਹਿਣਾ, ਨਾ 16 ਸ਼ਿੰਗਾਰ, ਬਸ ਇਕ ਹਲਕੀ ਖਾਦੀ ਦੀ ਸਾੜ੍ਹੀ, ਵਾਲਾਂ ’ਚ ਫੁੱਲ ਅਤੇ ਇਕ ਦੀਪਕ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ਼ਰਧਾ ਤਾਂ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ’ਚ ਅਡੰਬਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਕਰਵਾਚੌਥ ਕਿਸੇ ਪਤੀ ਦੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਇਕ ਸਵੈ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਇਕ ਅਭਿਆਸ ਸੀ।
ਉਸ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸਕੱਤਰ, ਯਸ਼ਪਾਲ ਕਪੂਰ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਵਰਤ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ ’ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਕਰਵਾਚੌਥ ਦਾ ਦਿਨ ਵਰਤ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਵੈ-ਕੰਟਰੋਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਮੇਮਸਾਹਿਬ ਵਰਤ ਨੂੰ ਇਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਮੰਨਦੀ ਸੀ; ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਨਵਰਾਤਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਰਵਾਚੌਥ, ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਕਰਦੀ ਸੀ।’’
ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਝਲਕਦੀ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ, ਉਹ ਹਰ ਸਖਤ ਫੈਸਲੇ ’ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਸਮਝੋ ਕਿਸੇ ਵਰਤ ਵਾਂਗ ਸੰਕਲਪ ਲੈ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘‘ਆਇਰਨ ਲੇਡੀ’’ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਖ਼ਤ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਰਹਿਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਔਰਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹੀ।
ਚੰਦ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਹਰ ਚੱਲੀਏ : 1974 ਵਿਚ ਕਰਵਾਚੌਥ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਟਾਫ਼ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ‘‘ਚੰਦ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਬਾਹਰ ਜਾਓ। ਹਵਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਓਨਾ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।’’
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਸੋਨੀਆ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਆਈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕਰਵਾਚੌਥ ਰੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਵਰਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਪਰ ਜਿਸ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਉਹ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸੀ।’’ ਹੁਣ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਕਰਵਾਚੌਥ ਦਾ ਵਰਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਐੱਮ.ਜੇ. ਅਕਬਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਸੋਨੀਆ ਨੇ 1980 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਵਾਚੌਥ ਦਾ ਵਰਤ ਰੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜੋ ‘ਇੰਦਰਾ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ’ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।
- ਸੰਜੇ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ
ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਕੇ ਕੀ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਮਾਇਆਵਤੀ?
NEXT STORY 
