ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਹੱਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। 22 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਪਹਿਲਗਾਮ ਵਿਚ ਹੋਏ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸਬਕ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿਚ 28 ਸੈਲਾਨੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਇਸ ਜੰਗ ਵਿਚ ਜੇਤੂ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਹਿਲਗਾਮ ਹਮਲੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਸਗੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖੂਨ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਵਹਿ ਸਕਦੇ’ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਨਿਆਂ ਦਾ ਅਟੱਲ ਪ੍ਰਣ ਹੈ ਕਿ ‘ਜੋ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਉਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ’।
ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ 15 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਧੂਰ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮਾਪਦੰਡ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅੱਤਵਾਦੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਅੱਤਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ੀਰੋ ਟਾਲਰੈਂਸ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਭਾਵ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ। ਭਾਰਤ ਨੇ 3 ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਹੁਣ ਦੋ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਵੱਲਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਇਹ ਕੋਈ ਮੁੱਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸਲ ਮੁੱਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਹੈ।
ਦੂਜਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਪਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲਸ਼ਕਰ-ਏ-ਤੋਇਬਾ ਅਤੇ ਜੈਸ਼-ਏ-ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ 12 ਫੌਜੀ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਹਰ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਜੰਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਜਲ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅੱਗੇ ਖੂਹ ਪਿੱਛੇ ਖੱਡ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ’ਚ ਫਸ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ’ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲਿਆ? ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਹੋਵੇ, ਅਮਰੀਕਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਤਰ, ਇਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਕਿ ਅੱਤਵਾਦ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਐਕਸ਼ਨ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ ਦੀ ਗ੍ਰੇ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਸੰਗਠਨ ਜੋ ਗਲੋਬਲ ਮਨੀ ਲਾਂਡਰਿੰਗ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿੱਤ ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸਟੈਂਡ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਏ ਬਿਨਾਂ ਜੰਗ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਸਕਦੇ।
ਦਰਅਸਲ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਬੰਧ 2019 ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲਣ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਸਾਲ 2014 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਤਿੰਨ ਫੌਜੀ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। 2016 ਵਿਚ ਉੜੀ, 2019 ਵਿਚ ਬਾਲਾਕੋਟ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪਹਿਲਗਾਮ। ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਤੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੁਖ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਲਈ ਪਾਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਮੋਦੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੁਣ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਟਰੰਪ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਾਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਨਾਖੁਸ਼ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਜੰਗਬੰਦੀ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਹੈ, ਪਰ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਕੁਝ ਨਿਰੀਖਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਜੰਗਬੰਦੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਗੀਆਂ। ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਟਕਰਾਅ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਅਸਥਿਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਗਾਮ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ ਹਮਲਾ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ 25 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਫੌਜੀ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਬਣੇ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਇਹ ਸਥਾਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅੱਤਵਾਦ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਭਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਟਕਰਾਅ ਵਿਚ ਫਸਾਉਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਟੀਚੇ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਇਕ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਕਿ ਜ਼ਖਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਪਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਚੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਹੋਰ ਜੰਗ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵੱਡਾ ਫੌਜੀ ਟਕਰਾਅ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਜਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜਾਂ ਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਰੱਖਿਆ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਚੀਨ-ਨਾਲ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਟਕਰਾਅ ਨੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਦੋ ਮੋਰਚਿਆਂ ’ਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।
ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੀਵਾਲੀਆ ਹੋਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੋਲ ਗੁਆਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਲਾਭ ਹੀ ਮਿਲੇਗਾ। ਭਾਰਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਹ ਸਤਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵੱਡੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰੇਗਾ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਫੰਡਿੰਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਵੇਲੇ, ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਅਲਰਟ ’ਤੇ ਹਨ ਪਰ ਡਰੋਨ ਕਾਰਵਾਈ ਜਾਂ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਾਰਨ ਟਕਰਾਅ ਵਧਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਜਲ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰਨ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ। ਅਗਲਾ ਕਦਮ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ, ਸਮਝਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮੁੱਦੇ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵਾਂ ਕੋਲ ਇਕ-ਦੂਜੇ ’ਤੇ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਕੀਮਤ ਥੋਪਣ ਦੇ ਸੀਮਤ ਬਦਲ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਜੰਗ ਦਾ ਅਸਰ ਉਸ ਦੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ’ਤੇ ਪਵੇਗਾ। ਭਾਰਤ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਹੈ। 1945 ਵਿਚ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਰੋਕਥਾਮ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਧਰੁਵੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਬਾਕੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਸੰਕਟ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜਨਰਲ ਮੁਨੀਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ’ਤੇ ਪਕੜ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫੌਜ ਮੁਖੀ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਰੁਖ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਗਰਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ? ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਪਣੀ ਗੰਭੀਰ ਸਥਿਤੀ ’ਤੇ ਆਪਾ ਪੜਚੋਲ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰੇਗਾ।
ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਬਾਕੀ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਦੁਬਾਰਾ ਨਾ ਆਉਣ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਇਕ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੈਨੇਜ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਦੱਸਣਗੇ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਪੂਨਮ ਆਈ. ਕੌਸ਼ਿਸ਼
ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਬੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਘੋਰ ਅਪਮਾਨ
NEXT STORY 
