ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ, ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਦੇਸ਼, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਭਾਰਤ ਵੀ, ਪਰਿਵਾਰ-ਮੁਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਾਂ ’ਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਦੌਰ ’ਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ’ਚ ਕਈ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਹਨ।
ਕੁਝ ਸਿਧਾਂਤ ਤਲਾਕ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ, ਦੋਵੇਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਵਾਲੀ ਆਰਥਿਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ ਖਪਤਕਾਰ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ ਉਦਯੋਗ ’ਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਮੈਂ ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ’ਚ ਤਰੱਕੀ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੰਬੰਧ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ। ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ ’ਚ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਮੇਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਇੱਥੇ ਦਿੱਤੀ ਗੲੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਕੇਤ ਰਾਤ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਖਾਣੇ ਦਾ ਅੰਤ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੌਜੂਦਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬੰਧਨ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਅੰਤ ਪਿੱਛੇ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵ ਓਵਨ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬਿਜ਼ੀ ਨਿੱਜੀ ਸ਼ਡਿਊਲ ਨਾਲ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵ ਓਵਨ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਖਿੜਕੀ ਨੂੰ ਸਿੰਕਰੋਨਾਈਜ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਬਦਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਭੁੱਖਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਭੋਜਨ (ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਪਕਾਇਆ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਜੰਮਿਆ ਹੋਇਆ) ਗਰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕੱਲਾ ਖਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਸੰਗੀਤ ਸੁਣਨ ’ਚ ਸੋਨੀ ਵਾਕਮੈਨ ਵਰਗੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈੱਡਫੋਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਜਾਂ ਸਹਿਮਤੀ ਲੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਸੁਆਦ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਨਾ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਨੇ ਇਕਾਂਤ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਡਿਵਾਈਸ ’ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ, 6 ਤੋਂ 9 ਇੰਚ ਦੇ ਸਕ੍ਰੀਨ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਟੀ. ਵੀ. ਆਉਣ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਟੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਵੀਡੀਓ ਗੇਮਾਂ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ।
ਨੌਜਵਾਨ ਲੋਕ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਪੂਰੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਸਨ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਕਿੱਥੇ ਹਨ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ-ਮੁਖੀ ਖੇਡਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਕ੍ਰੈਬਲ, ਸ਼ਤਰੰਜ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਡ ਗੇਮਾਂ ਜਾਂ ‘ਸੱਪ ਅਤੇ ਪੌੜੀ’ ਵਰਗੀਆਂ ਬੋਰਡ ਗੇਮਾਂ ਦੀ ਹੁਣ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਢ ਵੀ. ਸੀ. ਆਰ. ਸੀ। ਘਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਘਰੇਲੂ ਵੀਡੀਓ ਉਪਲਬਧ ਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਵੀ. ਸੀ. ਆਰ. ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਬੈੱਡਰੂਮ ’ਚ ਪੋਰਨੋਗ੍ਰਾਫੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗੰਦੇ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਕਿਸੇ ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਥੀਏਟਰ ’ਚ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ’ਚ ਆਏ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵੀ. ਸੀ. ਆਰ. ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਨਿੱਜਤਾ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ’ਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੁੱਖ, ਬੇਵਫ਼ਾਈ ’ਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ।
ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਹੈਂਡ ਹੈਲਡ ਟੈਲੀਫੋਨ ਰਿਸੀਵਰ ਵੀ ਆ ਗਏ। ਲਿਵਿੰਗ ਰੂਮ ਜਾਂ ਰਸੋਈ ’ਚ ਫ਼ੋਨ ’ਤੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਕੋਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ’ਚ ਜਾ ਕੇ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਘਰੇਲੂ ਮਨੋਰੰਜਨ ’ਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਨੇ ਸਹੂਲਤ ’ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ।
80 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ ’ਚ ਏਕੀਕਰਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਇਕ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਚੀਜ਼ ਬਣ ਗਈ। ‘ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਰਿਮੋਟ ਕੰਟਰੋਲ’ ਨੇ ਆਡੀਓ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਇਕ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਇਕ ਸਿੰਗਲ ਰਿਮੋਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਕੰਪੈਕਟ ਭੌਤਿਕ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਭੌਤਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹੇ ਉਪਕਰਣ ਟੀ. ਵੀ. (ਵੀ. ਸੀ. ਆਰ ਕੋਂਬੋ), ਬਾਅਦ ’ਚ ਟੀ. ਵੀ. (ਡੀ. ਵੀ. ਡੀ. ਪਲੇਅਰ ਕੋਂਬੋ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ) ਅਤੇ ‘ਬੂਮ ਬਾਕਸ’ ਸਨ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਨੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਬਾਲਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮਨੋਰੰਜਨ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਜਾਣ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਲੋੜ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਹਰ ਕਲਪਨਾਯੋਗ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਤੇ ਕੁਝ ਬਟਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਕਲਿੱਕ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੈਸ਼ਨ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਟਿਊਟਰ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਾਂ ਵੀ ਇਕ ਬੇਲੋੜਾ ਖਰਚਾ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ, ਖ਼ਬਰਾਂ, ਖੇਡਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਇਕੋ ਸਕ੍ਰੀਨ ’ਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਬਾਲਗਾਂ ਲਈ ਬੈਂਕਿੰਗ, ਖਰੀਦਦਾਰੀ, ਭੋਜਨ ਆਰਡਰ ਕਰਨਾ, ਰਿਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਸਮਾਰਟਫੋਨ ਐਪਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਆਨਲਾਈਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਲੋੜ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਰਟਫ਼ੋਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਪਾਰਕ, ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਜਾਂ ਮੂਵੀ ਥੀਏਟਰ ’ਚ ਮੌਜ-ਮਸਤੀ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ।
ਬਸਾਬ ਦਾਸਗੁਪਤਾ
ਜਾਤੀ ਜਨਗਣਨਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਿਟਾਰਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਿਖਰਾਅ ਤੇ ਜੁੜਾਅ ਦੋਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ
NEXT STORY 
