ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਫੈਸਲੇ ਅਸੀਂ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪੱਖਪਾਤ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਚਲਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲੱਭਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸਵੇਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਹਵਾ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਠੰਢਕ ਸੀ, ਤ੍ਰੇਲ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਘਾਹ ’ਤੇ ਚਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਧੁੰਦ ਵਿਚ ਲਪੇਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਰਾਤ ਨੇ ਅਜੇ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਚਾਦਰ ਨਾ ਸਮੇਟੀ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੈਅ ਸੀ ਪਰ ਮਨ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਬੇਚੈਨੀ ਵੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜੋ ਰਸਤਾ ਚੁਣਿਆ ਹੈ ਉਹ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਹੈ ਪਰ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਰਸਤਾ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਅਦਿੱਖ ਯਾਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਯਾਤਰੀ ਸਾਡੇ ਤਜਰਬਿਆਂ, ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅਧੂਰੀਆਂ ਸੱਚਾਈਆਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਨਾਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ - ‘ਪੱਖਪਾਤ’।
ਪੱਖਪਾਤ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਉਹ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸੋਚਣ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਭੀੜ ’ਚ ਅਚਾਨਕ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਹਟ ਜਾਣਾ, ਇਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਪਛਾਣ ਲੈਣਾ। ਇਹ ਸਭ ਉਸ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ, ਤੇਜ਼ ਸੋਚ ਕਾਰਨ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਹ ਰੁਟੀਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਤੇਜ਼ ਫੈਸਲੇ ਅਕਸਰ ਸਾਡੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ’ਤੇ ਅਾਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਪੁਸ਼ਟੀਕਰਨ ਪੱਖਪਾਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬਾਕੀ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਕਸਰ ਸਾਡੇ ਫੈਸਲੇ ’ਤੇ ਇੰਨੀ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਰਿੰਗ ਪੱਖਪਾਤ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਦੇਖੀ ਜਾਂ ਸੁਣੀ ਗਈ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਉਪਲਬਧਤਾ ਪੱਖਪਾਤ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਇਕ ਗੁਣ ਇੰਨਾ ਪਸੰਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਚੰਗੇ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੈਲੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੱਖਪਾਤ ਸਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸੀਮਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਵਿਰਾਮ, ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਚਿੰਤਨ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਦੀ ਮੁੜ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਚਿੰਤਨ ਸਾਨੂੰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰੁਕ ਕੇ ਸੋਚਣ ਨਾਲ, ਸਾਡਾ ਮਨ ਨਵੇਂ ਰਸਤਿਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਲਦੀ ਸੋਚਣ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਦੋ ਰਸਤਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਜਲਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ’ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਦੂਜਾ ਲੰਬਾ ਅਤੇ ਘੁਮਾਅਦਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਨਦੀ ਵਗਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਰਸਤਾ ਲੈਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਹਾਰਕ ਸੀ।
ਪਰ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬੈਠੇ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਜਲਦੀ ਪਹੁੰਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਰਸਤਾ ਚੁਣੋ ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਲੰਬਾ ਰਸਤਾ ਚੁਣੋ।’’ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ’ਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤਾ। ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ, ਨਦੀ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨੀਲੀ ਤਿੱਤਲੀ ਮਿਲੀ ਜੋ ਕਈ ਕਦਮਾਂ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹੀ। ਸੁਚੇਤ ਫੈਸਲਾ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਦੇਰ ਰੁਕੋ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਪੁੱਛੋ, ‘‘ਕੀ ਮੈਂ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ?’’ ਦੂਜਾ ਕਦਮ ਉਲਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ ਅਤੇ ਸੁਣੋ। ਤੀਜਾ ਲਿਖਣਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਹੱਕ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਾਗਜ਼ ’ਤੇ ਲਿਖੋ। ਚੌਥਾ, ਵਿਭਿੰਨ ਅਨੁਭਵ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਪੰਜਵਾਂ, ਨਿਰੰਤਰ ਸਿੱਖਣਾ, ਪੜ੍ਹਨਾ, ਸਵਾਲ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖਣਾ।
ਇਸ ਅਭਿਆਸ ਲਈ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਧੀਰਜ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੇਜ਼ ਫੈਸਲੇ ਕੁਝ ਰੁਟੀਨ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਬਦਲ ਸਾਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਗਤੀ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਰੁਕਣਾ ਇਕ ਗੁਆਚੀ ਕਲਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹੀ ਰੁਕਣਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰਲੇ ਅਦਿੱਖ, ਅਚੇਤ ਸੰਚਾਲਕਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਰਾਏ ਅਤੇ ਹਰ ਸਿੱਟੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਸੱਚ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।
ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਰੁਕੋ ਅਤੇ ਸੋਚੋਗੇ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸਹੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧੇਰੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਵੋਗੇ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧ ਹੋਵੋਗੇ। ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਕ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲਓ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਤੈਰਨ ਦਿਓ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਲਟ-ਪਲਟ ਕੇ ਦੇਖੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਫੈਸਲਾ ਕਰੋ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਰਾਹ ਜਾਣਾ ਹੈ।
-ਓ. ਪੀ. ਸਿੰਘ
ਪੁਲਸ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਨਾਰਕੋਟਿਕਸ ਕੰਟਰੋਲ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਮੁਖੀ।
‘ਵਾਅਦਾਖਿਲਾਫੀ ਦਾ ਮਾਮਲਾ’
NEXT STORY 
