ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਕਟਾਂ ਵਿਚ, ਧਾਰਨਾ ਅਕਸਰ ਨੀਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਹੋਏ ਟਕਰਾਅ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਰਣਨੀਤਿਕ ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਹ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋੜ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ, ਆਈ. ਐੱਮ. ਐੱਫ. ਤੋਂ ਬੇਲਆਊਟ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ’ਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ’ਚ ਵਿਚੋਲਗੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।
ਭਾਰਤ, ਨੈਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਿਕ ਤਾਕਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਠੋਸ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅੰਸ਼ਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕੰਟਰੋਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਟੀ. ਵੀ. ਸਮਾਚਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗਿਰਾਵਟ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਅਤਿ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਕਵਰੇਜ, ਜੋ ਕਿ ਅਤਿਕਥਨੀ ਅਤੇ ਜਿੱਤਵਾਦ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹਕੀਕਤ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਚੈਨਲਾਂ ’ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਗਈ।
ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬਲਾਕਬਸਟਰ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਗੈਰ-ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਘਰੇਲੂ ਈਕੋ ਚੈਂਬਰ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ, ਗਲੋਬਲ ਮੀਡੀਆ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਲਈ ਹੋਰ ਸਰੋਤਾਂ (ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸੰਦੇਸ਼) ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਇਕ ਧਾਰਨਾ ’ਚ ਅੰਤਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ।
ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਚਾਰ ਰਣਨੀਤੀ ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਕੋਈ ਸਟੀਕ ਬ੍ਰੀਫਿੰਗ ਜਾਂ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਜਨਤਕ ਕੂਟਨੀਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਤਾਲਮੇਲ ਵਾਲਾ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਣਨੀਤਿਕ ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ-ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ, ਇਹ ਇਕ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖਲਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਡਿਪਲੋਮੈਟਿਕ ਬਿਆਨਾਂ, ਫੌਜੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਬ੍ਰੀਫਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸਾਫਟ-ਪਾਵਰ ਮੈਸੇਜਿੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਰਾਮਦਕਾਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹਮਲੇ ਦੇ ਪੀੜਤ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ‘ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ’ ਨੂੰ ਇਕ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਜਿੱਤ ਵਜੋਂ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਕਟ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਰਣਨੀਤਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੁੜ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਤੱਥ ਅਤੇ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਸੀ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੋਲ ਇਕਸੁਰਤਾ ਅਤੇ ਗਤੀ ਸੀ ਜੋ ਅਕਸਰ ਸੰਕਟ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 48 ਤੋਂ 72 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਮਾਅਨੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਵਿੱਤੀ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੱਤਵਾਦੀ ਨੈੱਟਵਰਕਾਂ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦੇਣ ਜਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇਣ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਸ ਦਾ ਆਈ. ਐੱਮ. ਐੱਫ. ਪੈਕੇਜ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰੌਕਸੀ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਤ ਦੇ ਆਇਆ। ਇਹ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿੱਤੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਨਿਯਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਇਕ ਪੂਰਵ-ਨਿਵਾਰਕ, ਨਿਰੰਤਰ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਿਕ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ।
ਇਹ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿੱਤੀ ਐਕਸ਼ਨ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ (ਐੱਫ. ਏ. ਟੀ. ਐੱਫ.) ਰਾਹੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰੇ ਸੂਚੀ ’ਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਐੱਫ. ਏ. ਟੀ. ਐੱਫ. ਇਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ, ਆਈ. ਐੱਮ. ਐੱਫ. ਦੂਜਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਮੈਕਰੋ-ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਰਤਾ ’ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਇਕ ਤਕਨੀਕੀ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਮਰੀਕਾ, ਯੂਰਪੀ ਸੰਘ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਸੁਧਾਰ ਫੰਡਿੰਗ ਨੂੰ ਵਿਵਹਾਰ ਤਬਦੀਲੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਉਹ ਦਬਾਅ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਿਸਾਬ ਵਿਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵ੍ਹਾਈਟ ਹਾਊਸ ਚੀਨ ਨਾਲ ਵਪਾਰਕ ਸਮਝੌਤੇ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਬੀਜਿੰਗ ਨੂੰ ਆਈ. ਐੱਮ. ਐੱਫ. ਬੇਲਆਊਟ ਵਰਗੇ ਗੈਰ-ਸੰਬੰਧਤ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਭਾਰੀ ਲਾਭ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਘਰ ਵਿਚ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਰਾਜ ਹੁਣ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਗੈਰ-ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਅਤੇ ਭੜਕਾਊ ਮੀਡੀਆ ਕਵਰੇਜ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਕਸਾਰਤਾ ਬਾਰੇ ਹੈ।
ਅੰਤਿਮ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਨੈਤਿਕ ਤਰਕ ਨਹੀਂ ਗੁਆਇਆ, ਇਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮਾਈਕ੍ਰੋਫ਼ੋਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਅਤੇ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਧਾਰਨਾ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਨੁਕਸਾਨ ਮਾਅਨੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅੱਤਵਾਦ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਇਕ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਠਹਿਰਾਉਣਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਜਵਾਬਦੇਹ ਠਹਿਰਾਉਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਖੇਡਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਹ ਖੇਡ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬ੍ਰੀਫਿੰਗ ਰੂਮਾਂ, ਡਿਪਲੋਮੈਟਿਕ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਨਿਊਜ਼ਰੂਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
(ਲੇਖਿਕਾ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਦੂਤ ਹਨ) ਨਿਰੂਪਮਾ ਰਾਓ
ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਉਚਿੱਤ ਨਹੀਂ
NEXT STORY 
