ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜੋ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਆਪਣੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਤੋਂ ਭਟਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਅਕੁਸ਼ਲਤਾ, ਲਾਲ ਫੀਤਾਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਕੰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਪੱਖਪਾਤ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਦੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਿਭਾਗੀ ਨਿਯਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਚਾਰੂ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਥਾਪਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕਣ। ਇਹ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਢਾਂਚਾ ਇੰਨਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਂ ਵਿਚ ਹਮਦਰਦੀ, ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੀ ਘਾਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਗ-ਰਗ ’ਚ ਸਮਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਬੇਸਹਾਰਾ, ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ, ਬੇਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਲੋੜਵੰਦ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਂ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਉਮੀਦਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾੜਾ ਸਲੂਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ’ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰੀ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਦੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਉਂਝ ਤਾਂ ਇਮਾਨਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੈਤਿਕਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੀ ਪਨਾਹ ’ਚ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵਿਭਾਗੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਮਨਪਸੰਦ ਦੀ ਤਾਇਤਾਨੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦਾ ਡਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਾਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਡਾਂਸ ਤੱਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਲੁੱਟਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਜਿਹੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਾਫੀਆ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਭਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਦਚਲਣੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਲੰਘਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ, ਅਸਾਮ ਦੀ ਨੂਪੁਰ ਵੋਹਰਾ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਦੀ ਨਕਦੀ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਅਧਿਕਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਭੂ-ਮਾਫੀਆ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਠੋਰ, ਚਿੜਚਿੜਾ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ, ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫੈਸਲੇ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਟਾਲ-ਮਟੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਾਲ ਫੀਤਾਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ।
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵਹਿੰਦੀ ਗੰਗਾ ’ਚ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਧੋਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਇਮਾਨਦਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ’ਚ ਸਮਾਜ ਖੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਅਲੀਬਾਬਾ ਦੇ ਚਾਲੀ ਚੋਰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਜਮਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਪਤਨ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਰਹੇਗਾ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਕੁਸ਼ਲ ਅਗਵਾਈ ਰਾਹੀਂ, ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸੁਬਾਰਡੀਨੇਟਸ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਸਰੋਤ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਪੁਲਸ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਅਸ਼ੋਕ ਤਿਵਾੜੀ ਨੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ’ਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਅਭਿਆਸ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ, ਹਿਮਾਚਲ ਪੁਲਸ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਪੁਲਸ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਲਸ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਰਹੀ ਹੈ।
ਅੱਜ, ਇਕ ਵਚਨਬੱਧ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਨਤਕ ਸੇਵਾ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਖਪਾਤ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਢੋਲ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਹਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਵਾਂਗ ਚਰਿੱਤਰਵਾਨ, ਪਰਉਪਕਾਰੀ, ਬਹਾਦਰ, ਵਫ਼ਾਦਾਰ, ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲੇ ਚੰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਬਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਡਿੱਗਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਹੀ ਧੂਮ-ਧੜੱਕੇ ਅਤੇ ਦਿਖਾਵੇ ਦਾ ਦਿਖਾਵਾ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਰਾਜੇਂਦਰ ਮੋਹਨ ਸ਼ਰਮਾ (ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਰਿਟਾਇਰਡ)
ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕੁਰੇਦੇਗੀ ਬਗਰਾਮ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼
NEXT STORY 
