ਬੀਤੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਏ. ਕਿਊ. ਆਈ. ਦਾ ਪੱਧਰ 300 ਦੇ ਪਾਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਦਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀਰਵਾਰ ਨੂੰ ਧੂੜ ਭਰੀ ਹਨੇਰੀ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਪੱਧਰ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਲ ਭਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਤਕਨੀਕੀ ਹੱਲ-ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ’ਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਬਾਈਂਡਿੰਗ ਨੀਤੀ ਨਿਯਮ - ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਾਲ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਅਤੇ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਗਾਇਬ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਹੋਂਦ ’ਚ ਆਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸੰਕਟ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਵਾ ਗੁਣਵੱਤਾ ਰਣਨੀਤੀ ਨੇ ਇਸਦੇ ਆਪਸ ’ਚ ਜੁੜੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੂਲ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਨਵੰਬਰ 2024 ’ਚ ਏ. ਕਿਊ. ਆਈ. ਦਾ ਪੱਧਰ 450 ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬੰਦ ਕਰਨਾ, ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਸਾਰੀ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ GRAP ਸੀ ਪਰ ਸਥਾਈ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ, ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਨਿਕਾਸ ’ਚ ਸੰਕਟ ਹਨ।
ਦਿੱਲੀ ਦੇ 33 ਮਿਲੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਭਗ 10,000 ਮੌਤਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ। 2024 ਦੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਸਿਖਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਬਾਹਰੀ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਅਤੇ ਦਾਖਲੇ ’ਚ 20-25 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਧਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ। ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ’ਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਕਲੀਨਿਕ ਹਨ ਪਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸਿਰਫ਼ ਕਲੀਨਿਕਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਰਥਿਕ ਵੀ ਹਨ। ਸਿਹਤ ਖਰਚੇ ’ਚ ਵਾਧਾ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬਜਟ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਡਾਕਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣਾ ਦਮਾ, ਫੇਫੜਿਆਂ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਿਹਤ ਸਬੰਧੀ ਸਲਾਹ ਅਕਸਰ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਜਵਾਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇਣਾ ਹੈ।
ਇਕ ਸਮਰਪਿਤ ਸਿਹਤ ਨਿਗਰਾਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਜੋ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੈਟਰਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ, ਸਬੂਤ-ਆਧਾਰਤ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਏਗੀ ਅਤੇ ਸਾਲ ਭਰ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇਗੀ। ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਨਤਕ ਧਾਰਨਾ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੋਣ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ, ਭਲਸਵਾ ਅਤੇ ਓਖਲਾ ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕੂੜੇ ਦੇ ਡੰਪ ਹਨ, ਜੋ ਹਰ ਰੋਜ਼ 10,000 ਟਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੂੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡੇਟਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੈਂਡਫਿਲ ਮੀਥੇਨ ਲਈ ਗਲੋਬਲ ਹਾਟਸਪਾਟ ਹਨ, ਜੋ 20 ਸਾਲਾਂ ’ਚ CO2 ਨਾਲੋਂ 82 ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਫਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਖਰਾਬ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਇੰਦੌਰ ਨੇ ਘਰੇਲੂ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੈਕਟਰ-ਜਨਿਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ’ਚ ਸਾੜਨ ’ਚ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਇਸ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਲੋਕਲਬਾਡੀਜ਼ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾ ਕੇ, ਪਾਲਣਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ’ਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਦੁਹਰਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜੀ.ਐੱਚ.ਜੀ. ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਪੋਸ਼ਣ ਕਾਲੇ ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਵਰਗੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ’ਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਬੀਜਿੰਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਸਾਫ਼ ਹਵਾ ਕਾਰਜ ਯੋਜਨਾ (2013-17) ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੇ ਕਣਾਂ ’ਚ 35 ਫੀਸਦੀ ਦੀ ਕਮੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਾਰਬਨ ਨਿਕਾਸ ’ਚ 22 ਫ਼ੀਸਦੀ ਦੀ ਕਮੀ ਕੀਤੀ।
ਦਿੱਲੀ ਦੇ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਇਕ ਆਕਰਸ਼ਕ ਮਾਡਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ - ਇਸਦੀ ਵਾਹਨ ਨਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸਰਜਨ ਪੱਧਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸਦੀ ਕਾਰ ਮਾਲਕੀ ਦੀ ਉੱਚ ਕੀਮਤ ਨਿੱਜੀ ਆਵਾਜਾਈ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਆਵਾਜਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
2024 ਦੇ ਸੀ. ਐੱਸ. ਈ. ਸਰਵੇਖਣ ’ਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਧੂੜ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੱਕੀ ਹੋਈ ਉਸਾਰੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਧੂੜ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਕ ਸੌਖਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ-ਐੱਨ. ਸੀ.ਆਰ. ਕੇ. ਦੇ 14 ਕੋਲਾ-ਆਧਾਰਤ ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟ ਪੀ.ਐੱਮ-2.5 ’ਚ 8 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ’ਚ ਸੰਕ੍ਰਮਣ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹਵਾ ਸਾਫ਼ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਜੀ. ਐੱਚ. ਜੀ. ਘੱਟ ਹੋਣਗੇ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੋਹਰਾ ਲਾਭ ਮਿਲੇਗਾ।
ਉਦਯੋਗਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਸੂਰਤ ’ਚ ਪਾਰਟੀਕੁਲੇਟ ਮੈਟਰ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਨਿਕਾਸ ਵਪਾਰ ਯੋਜਨਾ (ਈ. ਟੀ. ਐੱਸ.) ਲਈ ਇਕ ਪਾਇਲਟ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਗੁਜਰਾਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (ਜੀ. ਪੀ. ਸੀ. ਬੀ.) ਦੁਆਰਾ 2019 ’ਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। E.T.S. ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਰਮਾਂ ਨੇ 20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ 30 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਕਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਦਿੱਲੀ ਵੀ ਇਸ ਬਾਜ਼ਾਰ-ਆਧਾਰਤ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸੰਕਟ ਮੌਸਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ - ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਹੈ। ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ, ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਘਟਾਉਣ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਵਿਚਾਰਨ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਏਜੰਡੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ’ਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸਾਫ਼ ਹਵਾ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਜਾਂ ਮੌਸਮੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਹ ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਸਾਲ ਭਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
(ਮਾਨਸੀ ਢੀਂਗਰਾ/ਵਿਨੋਦ ਥਾਮਸ)
‘ਕੁਝ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ’ ‘ਜਿਥੇ ਵਾਰਡਾਂ ’ਚ ਹੈ ਚੂਹਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜ’
NEXT STORY 
