ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਬਹਿਸਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਬਾਰੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਸੋਚੀਏ ਅਤੇ ਜਾਣੀਏ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਕੀ ਹੈ? ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ ‘ਰਾਸ਼ਟਰ’ ਸਿਰਫ਼ ਭੂਗੋਲਿਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ‘ਭੂਗੋਲ-ਸੱਭਿਆਚਾਰ-ਲੋਕ’ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਇਕ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ‘ਲੋਕ’ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ, ਭਲਾਈ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਧਿਆਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਸੰਤ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਗੂ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਾਰਕ ਅਚੇਤਨਾ (ਸਮੂਹਿਕ ਅਚੇਤਨਾ) ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਇਕ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ।
ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਇਹੀ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਇਕ ਅਟੱਲ ਭੂਗੋਲਿਕ ਇਕਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਇਹ ਇਕ ਚੇਤੰਨ ਭੂਗੋਲਿਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਸਰਹੱਦਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ’ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ’ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੇ ‘ਵਸੁਧੈਵ ਕੁਟੁੰਬਕਮ’ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ, ਇਕ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੀ ਦਰਅਸਲ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ’ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਕਲਪ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਾਧਾਰਿਤ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਇਤਿਹਾਸ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਰਿਆਵਰਤ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪੂਰੇ ਭੂਗੋਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜੇ ਸਨ ਪਰ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਵਚੇਤਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਂਗ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਸਲ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੂਗੋਲ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇੱਥੇ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਫੈਲਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹੈ। ਰਾਜੇ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਰਿਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਯੋਗਦਾਨ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ, ਤਾਂ ਬੁੱਧ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਐਵੇਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਅ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਸਗੋਂ, ਉਸ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਨਵੀਨਤਾ, ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਸੀ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ।
ਭਾਰਤ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਹੀਏ ਤਾਂ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਰਤੀ ਸੰਤਾਂ ਲਈ, ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਉਪਜਾਊ ਧਰਤੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਤਮਾਮ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਚੇਤਨਾ ਜੜ੍ਹ ਵਾਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਜੈਵਿਕ ਹੈ।
ਇਸੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿੱਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਲਈ ਤਾਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਪਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਖ਼ਤੀ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸੰਤ ਵੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਸਥਾਰ ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਖਾਸ ਭੂਗੋਲ, ਇਕ ਖਾਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਜੋ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ, ਮਨੁੱਖੀ ਮੁਕਤੀ ਇਸਦਾ ਟੀਚਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ, ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਸੀਕਰੀ ਨਾਲ ਕੀ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਹੈ? ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ‘ਜੇ ਕੋਈ ਰਾਜਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ’। ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ, ਅਸੀਂ ਰਾਜ ਜਾਂ ਰਾਜ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਜਾਂ ਰਾਜ ਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਸੀ। ਇਹ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ’ਤੇ ਅਾਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਸਮੁੱਚੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਨਾਲ ਉਦਾਰਵਾਦ, ਮਾਨਵਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਏਕਾਤਮ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਦੇਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਸਮਾਜ ਰਾਜਾ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਜੂਦ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਮਾਜ ਸੀ।
ਇੱਥੇ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸੁੱਖ, ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਗਿਆਨ ਹੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਦੌਲਤ, ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ, ਇੱਥੇ ਫਕੀਰੀ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਇੱਥੇ ਜਨਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਦੁਆਰਾ ਜਨਤਕ ਰਾਏ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਖੈਰ, ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀ-ਨਿਰਪੱਖ ਸਮਾਜ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਭਾਰਤੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨਾਲ ਮਾਪਣਾ ਗਲਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੱਜ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਰੁਕ ਕੇ ਸੋਚਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਕੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸੱਚਮੁੱਚ ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਕੋਈ ਸਮਝ ਬਚੀ ਹੈ?
ਪ੍ਰੋ. ਸੰਜੇ ਦਿਵੇਦੀ
ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਮਮਤਾ ਦੀ ਮੂਰਤ ਸਨ ਅਹਿਲਿਆਬਾਈ ਹੋਲਕਰ
NEXT STORY 
